نقش صنایع دستی در اقتصاد کشور
تاریخچه صنایع دستی در جهان و ایران
صنایع دستی، یکی از قدیمیترین و پرپیشینه ترین فعالیت های بشری است که به موجب برخی از اسناد و مدارک تاریخی، سابقه پیدایش آن به عصر حجرمی رسد. حاصل کاوشهای باستان شناسان حکایتگر آن است که از آغاز زندگی بشر بر روی زمین ساخت ظروف وپاره ای ابزار مصرفی دیگر نظیر نیزه و خنجر به عنوان وسیله شکار یا اسباب دفاع، از جنس سنگ، آهن، مس و بالاخره پوست و پشم و کرک حیوانات و همچنین الیاف گیاهی برای حصیر رواج یافته است.
نخستین اجتماعات انسانی با توجه به شیوه معیشت جوامع مبتنی بر شکار و گردآوری خوراک ذکر کرده اند. شواهدی در دست است که نشان میدهد صنایع دستی از قدمتی در حدود 12000 سال برخوردارند. در اواخر نخستین دوره زندگی اقتصادی- اجتماعی بشر، تغییراتی در صنایع دست ساز رخ داد. تحول اجتماعات بشری و تغیر شیوه معیشت انسان ها به کشاورزی در مقایسه با گذشته پیشرفت بسیار قابل ملاحظه ای در زدگی انسان به شمار می آید و رشد چشمگیر آن در ابزارهای مربوط به کشاورزی مشهود است.
در سیر تحول تاریخی و تحولات فنی و تغییر و روش تولید، ظهور انقلاب صنعتی اروپا بزرگترین رویداد تاریخی محسوب می شود زیرا صنایع و حرفه های دستی به یکباره دچار چنان تحول و دگرگونی عظیمی گردیدکه بسیاری از این صنایع درممالک کانون انقلاب صنعتی رو به نابودی گذاشت. البته شدت و ضعف سیاست حمایتی دولت نسبت به صنایع دستی بستگی زیادی به درجه توسعه یافتگی ، اهمیت صنایع دستی موجود، مساله افزایش جمعیت و بیکاری، محدودیت منابع درآمد و نظائر آن دارد. به عنوان مثال در هندوستان که زندگی بیش از ده میلیون نفر بسته به صنایع دستی و روستایی بوده و این رشته فعالیت بیش از 14 درصد درآمد ملی را تامین می کند.
حجم تجارت جهانی صنایع دستی 14 تا5/14 میلیارد دلار به سال است که از رقم مذکور 4 تا 5/4 میلیارد دلار مربوز به فرش و بقیه به دیگر اقلام صنایع دستی اختصاص دارد . کشور چین با 5 میلیارد دلار صادرات سالانه در راس کشورهای صادر کننده صنایع دستی قرار دارد. صادرات صنایع دستی طی دوره 1373 تا 1378 نشان می دهد سهم صادرات و خرید صنایع دستی از کل این گروه در سال 1373 حدود 3% می باشدو این سهم در سال 1378 به 25% کاهش یافته است.
فعالیت های کشاورزی و دامداری در ایران از گذشته های دور تا به امروز ، هم بخشی از مواد اولیه مورد نیاز صنایع دستی کشور را مهیا ساخته و هم افرادی را که به این نوع فعالیت های اشتغال دارند و به علت طبیعت کارشان، فصل یا فصولی از سال بیکار می مانند و ضرورتا نیاز به فعالیت در رشته های دیگر تولیدی دارند به کاری مفید مشغول داشته است.
صنایع دستی ایران از هزاران سال پیش تاکنون پیوندی نیرومند با سنت های باستانی داشته است. مروری بر روند تاریخی صنایع دستی در ایران نشان می دهد که در تمام دوره های تاریخی ایران درفن سفالگری، پارچه بافی، گچ بری، قلمزنی وفلز کاری توفیقات زیادی داشت و به نظر محققان و پژوهشگران، مشخص گردید که زادگاه صنایع وهنرهایی نظیر قالیبافی، فلزکاری ، سفال و سرامیک سازی درایران بوده است. خلاصه این که، ساختار اقتصادی و اجتماعی، امنیت اقتصادی و صنایع و فرآورده های دستی در سیر تحول تاریخی صنایع دستی در ایران مورد توجه و تاثیر زیادی قرار گرفت.
اهمیت موضوع اقتصادی و اجتماعی صنایع دستی
به منظور درک اهمیت صنایع دستی در ارکان حیات اجتماعی، اقتصادی یک جامعه تنها کافی است تا نظری به مهمترین ویژگی های صنایع دستی افکند:
- صنایع دستی نقش مهمی برای نیروی انسانی در امر تولیددر نظر می گیرند، چرا که در فرایند تولید این مصنوعات ، دست انسان دارای نقش اساسی است.
- از آنجا که در فعالیت های مربوط به صنایع دستی نیازی به کارشناس خارجی نیست ومواد اولیه مورد استفاده معمولا از مواد ساده و در دسترس تشکیل می گردد که به آسانی و با بهای نسبتا ارزان قابل تامین است.
- صنایع دستی در مناطق روستایی یکی از عوامل مکمل اقتصاد کشاورزی است. به دلیل دارا بودن پتانسیل ایجاد فرصت های شغلی وکسب درآمد، ضمن پر کردن اوقات فراغت و بیکاری روستائیان مانع از مهاجرت های گسترده فصلی یا دائمی آنها به عنوان یکی از آسیب های اجتماعی می گردد.
- فعالیت های صنایع دستی به دلیل برخورداری از ویژگیهای تکنیکی ساده و بهره گیری ازابزارها و وسایل تکنولوژیکی آسان، به گونه ای است که امکان پرداختن به آنها در جوامع شهری و روستایی و عشایری و به صورت کارگاهی ،خانگی و یا حتی دوره گردی و سیار وجود دارد.
- صنایع دستی به دلیل برخورداری از بار فرهنگی و دارا بودن جنبه های هنری می تواند عامل ترویج عناصر فرهنگی در نقاط مختلف کشور و حتی فراسوی مرزها باشد.
با اذعان به اهمیت چند جانبه صنایع دستی، مقاله حاضر با محدود ساختن موضوع مطالعه بیشتر به مسائل اقتصادی و اجتماعی صنایع دستی می پردازد. در این تحققی، مسائل اجتماعی و اقتصادی مربوط به صنایع دستی با تاکید بر محدودیت اشتغال ومشارکت زنان مورد توجه قرار می گیرد، مهمترین اهداف این مطالعه به شرح ذیل طراحی گردید:
- ارائه تعریفی جامع وروشن از صنایع دستی ومفاهیم مربوط به مسایل اقتصادی و اجتماعی آن
- مطالعه روند تحولات و پیشینه تاریخی صنایع دستی با تاکید بر ساختار اقتصادی و اجتماعی آن
- نقش و کارکردهای اصلی اقتصادی و اجتماعی صنایع دستی
- نقش و کارکردهای فرعی صنایع دستی
- بررسی محدودیت ها با مسایل اصلی توسعه صنایع دستی
- ارائه راهبردها و پیشنهادات اجرایی در توسعه صنایع دستی
دسته بندی صنایع دستی در ایران
صنایع دستی در ایران به طور کلی شامل بیست گروه می باشد که بر اساس یک تقسیم بندی می توان آنها را در سه گروه ذیل جای داد:
الف) صنایع دستی« هنری» : به آن گروه از فرآورده هایی اطلاق می شود که دارای جنبه های هنری قومی بوده و در اکثر مواقع موارد مصرف چندانی ندارند مانند مینیاتور، طلاکوب و..
ب) صنایع دستی« هنری – مصرفی » معمولا به آن گروه از فرآورده هایی اطلاق می شودکه ضمن برخورداری از ارزشهای هنری دارای جنبه های مصرفی نیز هستند . نظیر قالی، گلیم، جاجیم ، مصنوعات شیشه ای و..
ج) صنایع دستی« مصرفی» : معمولا به آن دسته از محصولاتی اطلاق می شود که دارای ارزش هنری بسیار ناچیز بوده ولی جنبه های مصرفی قوی دارد مثل انواع سفال و سرامیک، انواع بافتنی ها، لباسهای محلی و مصنوعات حصیری و..
نقش و کارکردهای اصلی صنایع دستی
صنایع دستی، اثرات قابل ملاحظه ای در برطرف نمودن و یا تخفیف و تعدیل مسایل اجتماعی و توسعه اقتصادی دارد که مهمترین تاثیرات آن از نظر اقتصادی و اجتماعی را می توان در مقوله های ذیل جستجو نمود:
- ایجاد اشتغال مولد و درآمد برای گروه های از افراد در شهرها که دارای ذوق و هنر بوده و مایلند تا با پرداختن به یکی از رشته های صنایع دستی از این رهگذر امرار ومعاش نمایند.
- ایجاد اشتغال جنبی و درآمد مکمل برای روستائیان و خانواده شان در فاصله زمانی بین کاشت و داشت محصول و نیز در اوقات فراغت از فعالیت های کشاورزی
- جلوگیری از مهاجرت های بی رویه به شهرها و کاهش میزان وابستگی به خارج و تامین استقلال اقتصادی
- تقویت روحیه ابتکار در افراد وامکان بکارگیری از ذوق و خلاقیت های فردی درامر تولید انواع محصولات صنایع دستی به عنوان ارزنده ترین هنر کاربردی کشورمان .
- توسعه صادرات غیرنفتی و تامین بخشی از درآمد ارزی موردنیاز
- معرفی و حفظ ارزشهای فرهنگی، آداب و روسوم دیرینه و اصالت های موجود در جامعه
- زمینه سازی برای ایجاد صنعت مستقل و غیر وابسته کشور
صنایع دستی، راباید به عنوان یک رشته مکمل دراموراجتماعی و اقتصادی موردحمایت و تقویت قرار دارد و از این رهگذر و پارا مترهای موجود و نتایج حاصل از مطالعات کتابخانه ای می توان نقش های اصلی صنایع دستی در مسائل اقتصادی و اجتماعی به شرح ذیل مطرح نمود:
- تامین اشتغال و تعادل بخشی بازار کار
یکی از مهمترین معضلات کنونی کشور مساله اشتغال می باشد و به منظور ایجاد اشتغال نیاز به سرمایه گذاری است بر اساس مطالعات صورت گرفته برای ایجاد هر شغل در بخش صنعت بین 160 تا 300 میلیون ریال سرمایه نیاز است ومیزان سرمایه مورد نیاز برای فعالیت های صنایع دستی به خوبی نشان میدهد که سرمایه مورد نیاز این بخش بسیارکمتر از سرانه مورد نیاز سایر بخش ها است در حقیقت فعالیت های صنایع دستی به دلیل اتکا به ذوق و سلیقه ونیروی انسانی نیاز چندانی به سرمایه نقدی نداشته و می توان به اندک سرمایه نسبت به ایجاد اشتغال در این بخش اقدام نمود. آموزش کامل فیروزه کوبی در منزل نیز در این دسته قرار می گبرد.
- سرمایه اولیه موردنیاز فعالیت های صنایع دستی
ردیف / نام فعالیت / سرمایه مورد نیاز(ریال)
- / دست بافته های داری/ 000/400
- / گلیم / 000/400/1
- / مصنوعات چوبی/ 000/000/15
- / سفالگری/ 000/000/4
- / سبدبافی/ 000/865
از سوی دیگر حرکت نیروی کار به سمت بخش خدمات سبب ایجاد فعالیتهای کاذب می شود و درحالی که حذب این نیروی کار توسط بخش صنایع دستی نه تنها موجب تعادل بخشیدن به سایر بخش ها می شود همچنین از ایجاد شغل های کاذب جلوگیری می نماید و به دلیل ماهیت تولیدی بودن تاثیر قابل توجهی بر اشتغال زایی غیر مستقیم دارد.
متنوع سازی فعالیت های اقتصادی خانوار
با توجه به نتایج مطالعه حاضر، صنایع دستی به طور عام یک فعالیت پایه نیست و فعالیت صنعت دستی از چند طریق موجب بهبود وضعیت اقتصادی خانوار می شود. مهمترین طریق بهبود آن، ازدیاد روشهای کسب درآمد خانوار یا متنوع سازی ان است و به دلیل داشتن ویژگی های مثبت صنعت دستی که عبارتند از :
- انجام آن توسط کلیه افراد خانوار
- ? سرمایه اندوز بودن صنعت دستی
- داشتن تکنولوژی بومی
- فراگیری و آموزش سریع
لذا، وجود این خصوصیات و محاسن سبب شود تا بتوان صنعت دستی را به طور ساده میان خانوارها ترویج کرده و افزودن فعالیت صنعت دستی به فعالیت های اقتصادی خانوار سبب کاهش بیکاری پنهان و بر اساس آن افزایش بهره وری نیروی کار می شود. تامین معیشت و درآمد یکی از علل اصلی روی آوردن خانوارها، خصوصا روستائیان به صنعت دستی بهبود بخشیدن وضعیت درآمدی خانوار است مساله ای مهم در صنعت دستی جنبه هنری و جنبه مصرفی – اقتصادی بودن کالاهای تولید شده است که قطعا برنامه ریزی جهت توسعه این صنعت می تواند سهم چشمگیری در تامین کل درامد خانوارها حداقل 40 درصد داشته باشد.
ارزش کار زنان روستایی و شهری چه در کشورهای توسعه یافته و چه در حال توسعه همواره از بعد تاریخی مورد غفلت قرار گرفته است در این راستا فعالیت هایی که از سوی زنان در بازاهای محلی و همچنین در خانه داری و خدمات خانوار انجام می گیرد ودر اندازه گیری فعالیت های اقتصادی کشور نادیده گرفته می شود.
به هر حال مطالعات نشان میدهد که زنان مولدانی فعال بوده ودر فرآیند توسعه و ایجاد ثروت در جهان سهم مهمی دارند بخصوص زنان روستایی در کشورهای در حال توسعه که در پایداری نظام اقتصادی روستایی نقش اساسی را ایفا می کنند همچنین بررسی ها نشان می دهد فعالیت های زنان در صنایع دستی، قالی بافی، زیلو بافی، حصیر بافی و دیگر صنایع دستی بیشتر از فعالیت آنها در تولید محصولات غذایی بوده است و اغلب بین 75 تا 80 درصد افراد شاغل در بخش صنایع دستی را زنان تشکیل می دهند. افزایش حضور زنان در صنعت دستی عوارض مثبت زیر را دارد:
- افزایش درآمد خانوار
- بالا رفتن رفاه خانوار
- کاهش فشار مالی بر سرپرست خانوار
- امنیت اقتصادی
- پیشگیری از مهاجرت آنان به شهرها
- سایر عملکردها و نقشهای صنایع دستی
امروزه رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی بدون توجه به اجزاء آن چندان امکان پذیر نیست و توزیع اشتغال بین بخش های اصلی فعالیت های اقتصادی تابع دو پارامتر نیروی کار و سرمایه می باشد که در این بین صنایع دستی به دلیل خصوصیاتی ممتاز مانند سرمایه اندوز بودن، کاربر بودن، مشارکت دادن زنان در تولید، متنوع کردن منابع درآمد خانوار، کاهش ریسک درآمد، استفاده آن از مفاهیم داخلی و بسیاری دیگر از پارامترهای اقتصادی و فرهنگی نظیر ارزش افزوده بالا، حفظ فرهنگ و اصالت بومی ، انتقال هنر بومی ومحلی ، پیوند نسل ها و سایر مولفه ها می تواند یکی از مهمترین عوامل و راه حل های مبارزه با بیکاری در مناطق مختلف کشور باشد و با ایفای نقش های ذیل تاثیرات بلند مدت بر توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور خواهد داشت:
- عمران و توسعه ملی
- ایجاد جاذبه برای توسعه گردشگری
- تجهیز منابع و ایجاد تعادل های منطقه ای در توسعه
- ازدیاد درآمد سرانه
- افزایش تولید ملی و توسعه صادرات
- مهمترین محدودیتها و مسائل توسعه صنایع دستی
صنایع دستی به عنوان عامل موثر در توسعه اقتصادی و اجتماعی جهت تحقق اهداف وماموریت ها با موانع ومحدودیت هایی در این مسیر مواجه می باشد که اهم آن عبارتند از :
- محدودیت ها و مشکلات تجهیز منابع
- مسائل و مشکلات بازاریابی ، تبلیغات و اطلاع رسانی و نظام عرضه و توزیع
- مسائل ومحدودیت های فنی و تکنولوژیک
- مسائل ومشکلات کمبودهای اموزشی، ترویج وتحقیق
- مسائل و نارسایی های حقوقی، قانونی ومقررات
- مسائل وتنگناهای نظام اجرایی و مدیریتی
- نتیجه گیری و پیشنهادات
به طور کلی صنایع دستی ، نه رقیبی برای صنایع جدید ماشینی است ونه مانعی بر سر راه استفاده ی صحیح ومناسب از تکنولوژی ، بلکه فقط عامل مکمل در اقتصاد و مسائل امور اجتماعی در کشورها محسوب می شود.
راهبردهای افزایش نقش صنایع دستی در مسائل اقتصادی و اجتماعی
در کشور ما، به دلیل فراوانی منایع مواد اولیه ی ارزان، طولانی بودن پیشینه ی تولید صنایع دستی،تنوع رشته های صنایع دست ساز و استقبال کشورهای دیگر از تولیدات صنعتگران، صنایع دستی توانسته عاملی موثر جهت جذب گروهی از مردان و زمینه ساز اشتغال برای آنان باشد و طبق آمار هم اینک افزون بر 10 میلیون نفر در نقاط مختلف کشور به طور مستمر یا غیر مستمر به تهیه و تولید انواع فرآورده های دست ساز اشتغال دارد و لااقل قسمتی از عایدی و وسیله تامین معیشت خود وخانواده شان صنایع دستی است .
صنایع دستی از جمله صنایعی است که به پشتوانه ی فراوانی مواد اولیه و از آنجا که ابزار کارگران و نیروی متخصص چندانی را نیازمند نیست و اشتغال به تنهایی متکی به نیروی کار است و با سرمایه محدود در کوتاه مدت می تواند بازده مناسبی داشته باشد. با توجه به نقش وکارکرد صنایع دستی در امور سرمایه گذاری، تکنولوژی، تولیدات ملی، توسعه صادرات، تامین تعادل اجتماعی ، توسعه توریسم و مبادلات فرهنگی ، ایجاد توسعه فعالیت های وابسته و بالا بودن سطح مشارکت زنان در تولید صنایع دستی می توان نتیجه گرفت که :
- صنایع دستی عامل موثربر افزایش درآمد خانوار می باشد
- صنایع دستی نقش بسزایی در رفاه اجتماعی و مالی اقشار مختلف جامعه دارد
- صنایع دستی عامل موثر در توسعه جوامع محلی و فقیر نشین روستایی کشور است.
- صنایع دستی عامل اثر گذار در پیشگیری از انواع آسیب های اجتماعی مانند مهاجرت های بی رویه ، اعتیاد، فحشا، .. می باشد.
لذا بر اساس مطالعات انجام شده و نتایج فوق می توان پیشنهادات و راهبردهای ذیل در جهت افزایش تقش صنایع دستی در مسائل اقتصادی و اجتماعی بیان نمود:
- تاسیس مراکر آموزش حرفه ای در رشته های گوناگون صنایع دستی
- ایجاد کارگاه های تولیدی نمونه مخصوصا درمناطق روستایی
- خرید و بازاریابی محصولات تولید شده توسط هنر مندان این رشته
- پایدار نمودن اشتغال موجود این بخش و فراهم آوردن امکان حداقل رشد سالانه
- ساماندهی و ارائه تسهیلات بانکی ومناسب و ارزان و آسان
- ایجاد شبکه ها و مراکز تحقیقات کاربردی و ارائه مستمر طرح ها و راهکارهای مناسب
- ایجاد بسترهای مناسب برای افزایش مشارکت زنان در توسعه صنایع دستی
- برگزاری نمایشگاه های خارجی، ملی، منطقه ای ، استانی در طول برنامه چهارم توسعه
- تلاش در جهت برقراری پوشش بیمه ای لازم برای کلیه صنعتگران صنایع دستی
- استفاده از فن آوری روز در تولید صنایع دستی اصالت های هنری وملی
- تکمیل و توسعه و به روز کردن بانک جامع اطلاعات صنایع دستی
- مصرفی و ترویج صنایع دستی با بهره گیری از امکانات و دستگاه های دولتی
- اشاعه فرهنگ استفاده از صنایع دستی در زندگی با شیوه ی تبلیغانی موثر
- سیاست گذاری، برنامه ریزی و نظارت در زمینه حفظ ، احیاء و ترویج و توسعه کمی و بهبود کیفی
- حمایت وهدایت و استفاده از امکانات نیروی انسانی موجود در این بخش
- مشارکت در همایش ها و سمینارهای ملی و جشنواره های صنایع دستی
- برنامه ریزی در جهت ایجاد بازارچه های صنایع دستی توسط مردم در دروستاها و شهرها
- ایجاد و راه اندازی خوشه های صنایع دستی در جهت ساماندهی کارگاه های تولیدی پراکنده در روستا و شهرها
- ایجاد بستر های لازم به منظور برقراری ارتباط موثر میان دانشگاه ها ومراکز علمی و تحقیقاتی کشور با تولید کنندگان صنایع دستی