چه کسی مفاتیح الجنان را تدوین کرد؟
با کتاب مفاتیح الجنان و نویسنده آن بیشتر آشنا شوید
مفاتیح الجنان به نقل از فروشگاه مذهبی خدمتگزاران به معنای کلیدهای بهشت‌ها نام رایج‌ترین کتاب دعا در بین شیعیان، تألیف شیخ عباس قمی (۱۲۹۴-۱۳۵۹ق) است. این کتاب مجموعه‌ای از دعاها، مناجات‌ها، زیارات، اعمال مخصوص ایام سال و ماه و آداب و رسوم دینی است که از پیامبر اسلام و ائمه شیعیان و علما نقل شده است. خرید مفاتیح بخش زیادی از این کتاب را از کتابهای پیشین مانند اقبال سید بن طاووس و مصباح کفعمی و زاد المعاد علامه مجلسی گرفته است. متن دعاها و زیارت‌ها به عربی نوشته شده و مؤلف در آغاز بعضی دعاها توضیحات فارسی آورده است.
مفاتیح در سال ۱۳۴۴ ق در مشهد منتشر و در مدت کوتاهی همه‌گیر شد. این کتاب در خانه‌ها و اماکن متبرکه شیعیان ایران یافت می‌شود و غالباً تنها منبع مورد مراجعه بسیاری از شیعیان جهان برای اعمال مستحبی و در مناسبت‌های مذهبی است. مشهورترین ترجمه آن به فارسی از مهدی الهی قمشه‌ای است. محدث قمی، کتاب الباقیات الصالحات را نیز با همان مضمون ادعیه، زیارات و نماز‌ها به مفاتیح افزوده که در بیشتر نسخه‌ها در حاشیه مفاتیح درج شده است. دو کتاب مفاتیح نوین و منهاج الحیاه با هدف مستندسازی و کتاب مفاتیح الحیات با انگیزه تکمیل مفاتیح الجنان منتشر شده است. خلاصه‌های متعددی از مفاتیح با نام‌های گوناگون منتشر شده است.
بیشتر بخوانید: خرید تسبیح در مدل های مختلف و اصلی
مؤلف مفاتیح الجنان
عباس بن محمد رضا قمی (۱۲۹۴-۱۳۵۹ق) مشهور به شیخ عباس قمی و محدث قمی از علمای شیعه در زمینه حدیث، تاریخ و خطابه است. وی صاحب تألیفات بسیاری در حوزه‌های مختلف است که معروف‌ترین آنها مفاتیح الجنان، سفینه البحار و منتهی الآمال است. مرحوم شیخ عباس قمی، آن چنان که از مقدمه کوتاه مفاتیح الجنان برمی آید، کتابی به نام «مفتاح الجنان» (که در ادعیه و زیارات تالیف شده بود) را ملاحظه کرده بود و به جهت تکمیل آن، دست به نگارش مفاتیح زده‌اند:
«…. بعضی از اخوان مؤمنین از این داعی درخواست نمودند که کتاب مفتاح الجنان را که متداول شده بین مردم ، مطالعه نمایم و آنچه از ادعیه ی آن کتاب سند دارد ذکر نمایم و آنچه را که سندش به نظرم نرسیده، ذکر ننمایم و اضافه کنم بر آن بعض ادعیه و زیارات معتبره که در آن کتاب ذکر نشده، پس احقر خواهش ایشان را اجابت نموده و این کتاب را به همان ترتیب جمع آورده و نامیدم آن را به مفاتیح الجنان و…..»
شیخ عباس قمی، سالها از محضر استادان بزرگ حوزه: میرزا محمد ارباب میرزا، محمدتقی شیرازی، سیدحسن صدر، سیدابوالحسن نقوی و میرزا حسین نوری بهره های علمی گرفت و در علوم قرآن، حدیث، تاریخ و تراجم آثاری مفید و ماندگاری نگاشت.کتابهای این حدیث شناس، که به پاکبازی و صفای باطن شهره بود، از استقبال بسیار خوب مردم و اهل علم و تحقیق برخوردار شد و در کانون توجه ها قرار گرفت.
شیخ عباس قمی به این دلیل مفاتیح الجنان را نوشتند، که کتابی به نام «مفتاح الجنان» در آن دوران وجود داشت، که در آن مطالب غیر مرتبطی آن هم بدون سند منتشر شده بود.
مرتضی آخوندی، عضو سابق هیئت مدیره اتحادیه ناشران و رییس انجمن اسلامی ناشران در ، توضیحاتی در خصوص «وضعیت نشر و تولید کتاب در کشور، قانون کپی‌رایت، وضعیت کتاب بعد از قانون هدفمندی‌یارانه‌ها، مشکلات ناشران در کشور، ممیزی در ارشاد و…» ارایه داد.
مدیر نشر دارالکتب الاسلامیه در بخشی از این گفت‌وگو به ارایه توضیحاتی پیرامون نحوه شکل‌گیری این انتشارات پرداخت و گفت: «پدرم سال ۱۳۱۷ در نجف مشغول تحصیل بودند. مرحوم شیخ عباس قمی هم به نجف آمده بودند، چون در زمان رضا خان اکثر علمای ایران به خاطر مسئله کشف حجاب به این شهر رفته بودند. ایشان قصد داشتند، کتاب «سفینه البحار» را در نجف چاپ کنند، اما سرمایه ای نداشتند. از پدرم که طلبه جوانی بود، خواست این کار را انجام دهد، و از راه فروش کتاب، این قروض ایشان را پرداخت کنند. پدر این کار را انجام داد و از این طریق وارد کار انتشار شدند.»
وی در خصوص چگونگی تدوین کتاب «مفاتیح الجنان» گفت:
«شیخ عباس قمی به این دلیل مفاتیح الجنان را نوشتند، که کتابی به نام «مفتاح الجنان» در آن دوران وجود داشت، که در آن مطالب غیرمرتبطی وجود داشت؛ آن هم بدون سند. متأسّفانه این کتاب آلوده به روایات مجعول و نادرستى بود، که مرحوم شیخ عباس قمى و استادش حاجى نورى را سخت عصبانى کرده بود. همین امر سبب شد، که مرحوم شیخ‌عباس، به نوشتن اثر پر ارزش «مفاتیح الجنان» به جاى «مفتاح الجنان» اقدام کند.»
آخوندی افزود: «شیخ عباس در مقدمه مفاتیح الجنان هم به این مطلب اشاره کرده است. ضمن اینکه این‌کار اقدام مثبت و مفیدی بود و آن کتاب مبتذل را از دسترس مردم خارج کرد. طبیعتا نسبت به آثار دیگر هم باید این گونه رفتار شود؛ باید آنقدر کتب و آثار قوی عرضه شود، که جای خالی بعضی آثار را پر کند و به تبع آن کتاب هایی که از جنبه فرهنگی نازل هستند، کنار بروند.»
وی در همین زمینه اضافه کرد: «گاهی کتاب‌هایی عرضه می شود، که به نحوی مروج خرافات است. البته ممکن است، بعد از نشر از وجود آنها مطلع شویم، و به نهادها و مراکز اجرایی گزارش وجود این کتاب را بدهیم. کاری که در برخی برهه‌ها؛ انجمن اسلامی این کار را انجام می‌داد؛ به ناشران کتابهای ضد اسلام بود، تذکرات لازم را می‌داد اما فعالیتی که ناشران مذهبی انجام می‌دهند، در این حیطه نیست. وقتی شما باغی را آبیاری می‌کنید مقداری علف هرز هم از این آب سوء استفاده می کنند.
در مورد کتاب های مبتذل هم بهترین راه این است، که ارشاد دقت بیشتری داشته باشدمفاتیح الجنان مجموعه‌ای از دعاها، مناجات، زیارات، اعمال مخصوص ایام سال و ماه و روزها است که از طرف پیامبر اسلام و ائمه شیعیان صادر شده و توسط عباس قمی عالم شیعه در سال ۱۳۰۴ جمع‌آوری و تدوین شده‌است. عباسی قمی این کتاب را به فاطمهٔ زهرا تقدیم نمود.
این مجموعه، با دقت احاطه‌ای که مؤلف آن بر آثار اهل بیت و کتب دعا و زیارات داشته، از معتبرترین کتب و ادعیه، گردآوری شده‌است، و در مدت کوتاهی، این کتاب همه‌گیر شده و در تمام منازل، مساجد و اماکن متبرکه شیعیان وجود دارد. بعدها ملحقاتی توسط نویسنده به کتاب اضافه شده‌است.
این مجموعه توسط دانشمندان بزرگی، بارها و بارها ترجمه شده‌است. لکن مشهورترین ترجمه‌ها از علامه عباس مصباح زاده می‌باشد.[نیازمند منبع] عباس قمی، بعدها ملحقاتی به این کتاب، اضافه کرده که در بعضی از نسخ مفاتیح، به صورت «ملحقات مفاتیح الجنان» به چشم می‌خورد. این ملحقات، در همان تقسیم‌بندی، قید شده‌است. بسیاری از این ادعیه و زیارت به کتب معتبر و افراد موثقی چون اقبال (سیدبن طاوس) و کفعمی ارجاع داده شده‌است.
ساختار و محتوای مفاتیح الجنان
معمولاً در صفحات اول مفاتیح الجنان، چند سوره از قرآن و تمام سوره‌های کوچک قرآن می‌باشد. بعد از آن، کتاب، شامل چند قسمت می‌باشد:
تصحیح و ترجمه
مفاتیح از پر مخاطب‌ترین کتب چاپ شده در ایران است و در طی حدود یک قرن اخیر هزاران بار توسط ناشران مختلف بچاپ رسیده‌است که برخی از آن ناشران بازاری و فاقد صلاحیت و تخصص بوده‌اند. با توجه به وجود برخی اشتباهات چاپی و املایی خصوصاً با توجه به وجود ۸۲۳ آیه قران عظیم در دعاهای مختلف مفاتیح، سازمان چاپ و نشر قرآن کار بررسی نسخه‌های مختلف و اعلام ایرادات تایپی به ناشران و صدور مجوز را آغاز کرده‌است.
احمد زرنگار، سرپرست معاونت نظارت بر چاپ و نشر قرآن در این باره می‌گوید که در بررسی‌های این مرکز معتبرترین نسخه مفاتیح که توسط هادی اشرفی تبریزی خطاطی شده‌است، ۱۲ غلط املایی داشته‌است؛ از جمله «آیه ۱۰ سوره معارج در صفحه ۴۱۳ واژه «یَسئَلُ»، «یُسئَلُ» شده یا در سوره مبارکه توبه، آیه ۲۵ صفحه ۴۷۰ این نسخه، کلمه «فَلَم»، «فَلَن» شده‌است یا در سوره فرقان، آیه ۵۸ صفحه ۸۱۲ کلمه «خبیراً»، «خبیراً بصیراً» شده و یک کلمه اضافه شده‌است.» برای جلوگیری از تداوم غلط‌های املایی، چاپ مفاتیح الجنان همچون قرآن کریم و نهج البلاغه و صحیفه سجادیه نیاز به کسب مجوز از سازمان چاپ قران کریم را دارد.
سازمان چاپ و نشر قران کریم و همچنین انتشارات آستان قدس رضوی (به نشر) اقدام به ترجمه، تصحیح و چاپ مفاتیح کرده‌اند. ترجمه انتشارات به نشر بر عهده «حمیدرضا شیخی» با همکاری «موسی دانش» بوده‌است و خطاطی ان توسط «مصطفی اشرفی» صورت گرفته و سازمان چاپ و نشر قران کریم از ترجمه حسین انصاریان بهره برده‌است.
مفاتیح‌الحیات
مفاتیح‌الحیات اثر آیت‌الله جوادی آملی به عنوان جلد دوم مفاتیح‌الجنان شناخته می‌شود که تأکید آن بیشتر بر روایاتی است که به رفتارهای فرهنگی ـ اجتماعی مسلمانان و حوزه اخلاق و حقوق اجتماعی مربوط می‌شود. این کتاب در سال ۱۳۹۱ بوسیله نشر اسراء منتشر شد. آیت‌الله جوادی آملی، در ۲۱ تیر ۱۳۸۷ خطبهٔ دوم نماز جمعه قم، پیشنهاد نگارش جلد دوم از مفاتیح‌الجنان را اینگونه ارائه کرده بود:
«ما جلد دوّم مفاتیح الجنان را لازم داریم، ولی نوشته نشده‌است! مفاتیح‌الجنان یک جلد است خدا غریق رحمت کند محدّث قمی و سائرین را. این یک بخش‌های عبادات و اذکار و زیارات و اینهاست. امّا دین تنها اینها نیست! چه قدر روایات هست که درختکاری چه قدر فضیلت دارد، آبیاری چه قدر فضیلت دارد، تمیز کردن کوچه‌ها چه قدر فضیلت دارد؛ وقتی داری می‌روی اگر دیدی یک تیغی، یک خاری، یک سنگی سر راهت است؛ پا شو، بردار، کنار بگذار. اینقدر روایات داریم که مربوط به آداب زندگی ماست.
جلد دوّم مفاتیح الجنان جایش خالی است که ان‌شاءالله یک عده‌ای باید بنویسند تا معلوم بشود دین تنها این نیست که ما زیارت بکنیم و ذکری بگوییم
حاج شیخ عباس قمی از جمله محدثین معروف شهر قم، در سال ۱۲۹۴ چشم از جهان فروبست و شاگردان بسیاری را در حوزه ادیان و احادیث تربیت کرد.
به گزارش گروه رسانه های خبرگزاری تسنیم، حاج شیخ عباس قمی از محدثین بنام شهر قم و ایران بود که در سال 1294 ه. ق. (1254 ه. ش) در شهر قم و در خانواده‌ای متدین و اهل دیانت چشم به جهان گشود. آن‌گونه که شخص شیخ عباس قمی می‌گوید: «تمام علم و جلالی که نصیب او شده است، از دعا و طهارت مادری است که با وضو و یاد خداوند او را شیر داده است.»
این محدث عالیقدر در سن بیست و دو سالگی به نجف می‌رود و تا 6 سال آنجا به ادامه زندگی می‌پردازد و پس از بازگشت به ایران تا سن 65 سالگی در شهر قم درس خوانده و به تدریس مشغول بود.
شیخ عباس قمی پس از یادگیری بخشی از علوم دینی در سطح مقدمات نزد علمای عصر خود، در حوزه علمیه قم، مانند دیگر عالمان آن دوران برای تکمیل تحصیلات به شهر نجف رفت و چون در علوم نَقلی بویژه حدیث استعداد خوبی داشت، در محضر فُقهای آن عصر حسین بن محمدتقی طبرسی معروف به محدث نوری تملذ کرد.
تدریس در حوزه علمیه قم
در سال 1340 ه. ق. (1300 ه. ش) یعنی یک سال پس از تصرف تهران توسط رضاخان پهلوی، مرحوم شیخ عباس قمی به دعوت آیت الله شیخ عبدالکریم حایری یزدی که به خواهش علمای عصر خویش برای تجدید مرکزیت حوزه علمیه قم، در این شهر ماندگار شده بود برای تدریس به حوزه علمیه کهن قم فراخوانده شد و در همین ایام، یعنی سال 1344 ه. ق، مهمترین کتاب حدیث ایشان یعنی سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار که فهرست موضوعی تفصیلی برای احادیث کتاب عظیم و بیش از صد جلدی بحار الانوار تالیف علامه مجلسی است، پس از سالها تلاش شبانه روزی مولف در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت. به این ترتیب می‌توان گفت، او به کتاب عظیم بحار الانوار حیات مجدد بخشید و مبلغان را در دفاع از اسلام به سلاحی مجهز شود.
شیخ عباس قمی در این کتاب علاوه بر فهرست احادیث و آیات قرآن، به بیان مطالب مهم و تحقیقات ژرف نیز اهتمام ورزیده و علاوه بر این شرح حال مختصری از مشاهیر و بزرگان علمای شیعه و سنی و حتی برخی از شعرا و ادیبان را نیز ضمیمه کرده است. البته مزیت اساسی این کتاب آن است که مولف، همه آداب ظاهری و باطنی نقل حدیث را از قبیل پاکیزگی ظاهر و باطن و خلوص نیت و پرهیز از اغراض مادی رعایت نموده است.
او زندگی‌اش را وقف اسلام کرد؛ تا آن جا که روزانه افزون از 17 ساعت مطالعه می‌کرد و می‌نوشت. وی حماسه‌ای در عرصه احیای اندیشه شیعی آفرید. وی با رجوع به منابع و مأخذ معتبر اسلامی که در صلاحیت و توانمندی علمی و عملی او بود، به تدوین تاریخ اسلام با نام «منتهی‌الآمال» همت گماشت که یک دوره تاریخ تحلیلی و مستند است. دیگر کتاب ارزنده وی «پیرامون نهضت امام حسین (ع) و وقایع کربلا» نام دارد.
شیخ عباس قمی در دورانی که معنویت و حقیقت دین مورد هجوم بود، به تدوین، تنظیم و ارائه کتاب دعایی با نام «مفاتیح‌الجنان» شامل یک‌دوره اعمال واجب و مستحب در طول سال، همت گماشت. پس از رسالات سید بن طاووس و … ، کاری بدین عظمت و کامل در عالم شیعه نبود. این کتاب در تمام خانه‌ها و اماکن مقدسه به عنوان رساله‌ای در باب «سیر و سلوک» علمی و عملی برای مشتاقان عرفان عملی در آمد که هر روز بر اهمیت و ضرورت آن افزوده می‌شود.
شیخ عباس قمی 8 جلد کتاب با عنوان «مستدرک بحارالانوار» برای متخصصان حدیث تدوین کرد که در حوزه‌های علمیه دستمایه‌ای برای عالمان دینی است. از دیگر آثار شیخ عباس قمی می‌توان به تخلیص «معراج‌السعاده» اثر ملا احمد نراقی، تدوین یکصد کلام از سخنان امام علی (ع)، نگارش «منازل الآخرت» به عنوان توشه راهیان ابدیت و شناخت منازل موت، قبر، سوال و جواب و عالم برزخ، اشاره کرد.
ویژگی‌های شیخ عباس قمی
شاید بتوان مشخصه های عارف و اهل معرفت، زاهد و به دور از مقام، شهرت و ثروت، عالم و عامل، محقق و پژوهشگر و در نهایت مترجم و مؤلف را برای شیخ عباس قمی بر شمرد.
مرحوم حاج شیخ عباس قمی پس از ورود به حوزه علمیه نجف، در حلقه اساتید و بزرگان آن دوره شرکت کرد. شیخ عباس قمی، معروف به محدث قمی، تحت تأثیر ملکات فاضله و صفات برجسته و علم سرشار استادش حاجی نوری، و نیز شایستگی ذاتی و آمادگی بالای خود، به مقامات چشمگیری از علم و عمل رسید. شیخ به مدت چهار سال از محضر این استاد عالی قدر بهره گرفت.
نویسنده کتاب مفاتیح الجنان در خاطرات خود برای پسرش آورده است که وقتى کتاب «منازل الاخرة» را نوشته و به چاپ رساندم، در قم شخصى بود به نام «عبدالرزاق مسأله گو» که همیشه قبل از ظهر در صحن مطهر حضرت معصومه (س) احکام شرعی را برای مردم مى‌گفت. مرحوم پدرم «کربلائى محمد رضا» از علاقه‌مندان منبر شیخ عبدالرزاق بود به حدى که هر روز در مجلس او حاضر مى شد و شیخ هم بعد از مسأله گفتن، کتاب «منازل الاخرٍة» مرا مى‌گشود و از آن براى شنوندگان و حاضران از روایات و احادیث آن مى خواند. روزى پدرم به خانه آمد و مرا صدا زد و گفت: شیخ عباس! کاش مثل عبدالرزاقِ مسئله گو می‌شدى و مى‌توانستى منبر بروى و از این کتاب که او براى ما مى خواند، تو هم مى‌خواندى.
چند بار خواستم بگویم پدرجان! این کتاب از آثار و تألیفات من است، اما هر بار خوددارى کردم و چیزى نگفتم و فقط عرض کردم دعا بفرمائید خداوند توفیقى مرحمت نماید.
آثار شیخ عباس قمی
از محدث قمی کتابهای بسیاری در مجموع 63 جلد، در رشته‌های رجال، اخلاق، فقه، کلام، لغت، ادعیه و تاریخ و به ویژه حدیث در بین کتب روایی و بزرگان ماندگار شده است.