اصفهانِ سلجوقی از نگاه ناصرخسرو
تیتر نیوز/اصفهان ناصر خسرو قبادیانی از دوره سلجوقیان، به امروز آمده و هرچه از اصفهان دیده را به رشته تحریر درآورده است. نمایشگاه «بر هامون نهاده»، با الهام از توصیفات این سفرنامه‌نویس، دست مخاطبان را می‌گیرد و گام به گام اصفهان دوران سلجوقیان را روایت می‌کند.
این نمایشگاه، در حمام شاهزاده‌ها که دختر شاه‌سلطان حسین صفوی ساخته، برگزار می‌شود؛ جایی در میان بازار پر نقش و نگار فرش دستبافت، یا طرح‌ها و نقشه‌های ظریف و دلفریب واقع شده است. حمام برای طهارت جسم و بازار فرش پر هنر، برای طهارت روح است. شاید بپرسید که چرا «بر هامون نهاده؟» برای کشف این پرسش باید با ادامه مسیر نمایشگاه همراه باشید.
بر اساس آنچه بر کتیبه‌های ارائه شده بر می‌آید، ناصرخسرو قبادیانی در زمان سلسلهٔ سلجوقیان (سال ۴۴۴ هجری قمری) به مدت ۲۰ روز در اصفهان اقامت داشته و گشت و گذار کرده است. او دانشمند علوم متفاوتی چون نجوم و ریاضی، هندسه بوده است.
ناصر خسرو سفرهای زیادی را تجربه کرده و هفت سال را در سفر پشت سر گذاشته است. او دین زرتشت، دین یهودیت و دین مسیحیت را نزد اساتیدی از همین ادیان آموخته و در آخر اسلام را کامل‌ترین دین می‌یابد. پس از تشرف به حج، به مصرِ دوران خلفای فاطمی رفته و تحت تأثیر آنان پیرو فرقه اسماعیلیه در تشیع می‌شوند.
بر اساس داده‌های پراکنده تاریخی، در نقشه‌ای تقریبی، اصفهان در دورهٔ سلجوقی به چند محله با نام‌های قطعه طبرک (در نزدیکی انگورستان ملک)، باغ نقش‌جهان (در محل میدان نقش جهان امروزی)، باغ قلندر، محله نیماورد، محله سلطان سنجر محله فلفلچی و محله سنبلستان تقسیم می‌شده و شهر از رودخانه فاصلهٔ قابل توجهی داشته است.
در بخش‌های مختلف نمایشگاه، تصاویری از آثار آجرکاری دوران سلجوقی به چشم می‌خورد که با ظرافت هنری همراه شده بودند و گویا آجرکاری در این دوران، به اوج خود رسیده بوده‌است. آثار شاخصی در معماری، فرش‌بافی، ضرب سکه، پارچه بافی و فلزکاری از زمان سلجوقی باقی مانده که تصاویر آنها در این نمایشگاه ارائه شده‌اند.
در بخش دیگری از نمایشگاه، عکس‌های قدیمی مسجد جامع عتیق اصفهان به چشم می‌خورد که ساختهٔ به دوران سلجوقی است و در آن انواع آجرکاری و معماری و چهارایوانی، قابل مشاهده است. البته بر اساس همین تصاویر، امروزه بخش‌هایی از مسجد نیز دست‌خوش تغییراتی شدند. برای مثال این عکس‌های قدیمی به ما نشان می‌دهند که در مرکز حیاط مسجد، سازه‌ای مربع شکل به عنوان نمادی از کعبه وجود داشته که توسط زائران خانهٔ خدا برای آموزش مناسک حج مورد استفاده قرار می‌گرفته است و اکنون اثری از آن باقی نمانده است.
در ضلع دیگری از نمایشگاه، تصویری از فرش دو روی نامتقارن زمان سلجوقی به چشم می‌خورد که به گفتۀ علیرضا مساح، رئیس اداره گردشگری سازمان فرهنگی اجتماعی و ورزشی شهرداری اصفهان که این رویداد به همت این نهاد برگزارشده، عکس این فرش از موزه کلیولند ارسال شده و به صورت دو روی اما نامتقارن بافته شده و چگونگی بافت آن مبهم است. تصویر طرح‌های انسانی، گیاهی، جانوری و هندسی، نمادین و نوشتاری در پارچه بافی آن روزگار نیز ارائه شدند که بی‌شباهت با طرح‌های امروزی نیستند.
علیرضا مساح با اشاره به تصاویر طرح و نقش سکه‌های آن‌دوران، که مربوط به دوران ملک‌شاه سلجوقی است و در نمایشگاه ارائه شدند، تصریح کرد: ضرب سکه، نشانگر اقتدار حکومت است. گفته شده است که مقتدرترین شاه سلجوقی، ملک‌شاه است و وزیر نامدار و دیوانسالار او خواجه نظام‌الملک طوسی است. نقل است که روزی ملک‌شاه از روی مطایبه و شوخی به خواجه نظام‌الملک گفت که قلم و دوات خود را بر زمین بگذار! خواجه نظام‌الملک هم فوراً پاسخ داد که اگر من قلم و دواتم را روی زمین بگذارم، فوراً تاج هم از روی سر تو برداشته می‌شود. این پیش‌بینی به وقوع پیوست و تنها ۴۰ روز پس از رحلت خواجه ظام‌الملک، اقتدار حکومت نیز فروکش کرد. خواجه نظام‌الملک توسط فرقه اسماعیلیه کشته شد.
در بخش دیگر نمایشگاه، دو تصویر از ۴ صفحۀ کتاب «اَتریاق» که در دوران سلجوقی درمورد گیاهان دارویی تحریر شده، به چشم می‌خورد. نسخهٔ اصلی این کتاب به گفتهٔ علیرضا مساح، هم‌اکنون در کتاب‌خانهٔ ملی فرانسه نگهداری می‌شود و نسخه الکترونیکی آن را از دریافت کرده‌اند. این کتاب مصور، که بی‌شباهت با اطلس‌های امروزی نیست، نمایانگر طراحی و خوش‌نویسی دقیق و ظریف هنرمندان آن روزگار است و امروزه حتی با ابزارهای پیشرفته گرافیستی نیز نمی‌توان از روی این آثار تقلید کرد. تصاویر گیاهان دارویی همراه با اسامی آنها در این کتاب ترسیم شده است و به نظر می‌رسد که اسامی این گیاهان، در طول تاریخ دچار تحولاتی شده‌اند. آشناترین گیاه ترسیم شده در این کتاب دارچین است که با عنوان دارچینی، قید شده است.
در بخش دیگری تصاویری از هنر نگارگری و سفال در دوران سلجوقی، به چشم می‌خورد که قابل چشم‌پوشی نیست و همچنان نیز اصفهان در سطح کشور، به این هنرها شهرت دارد. ما همچنان نمی‌دانیم که کاشی زیر لعابی در ان دوران چگونه ساخته شده است. در بخش مردانه ضریح امام رضا(ع) این نوع کاشی وجود دارد. هنر فلزکاری آن دوران نیز به نقطهٔ اوج خود رسیده بود. نصویر عودسوزی فلزی که در موژه آرمیتاژ نگهداری می‌شود، در نمایشگاه ارائه شده که هنرمندان آن را توخالی و سپس آن را توری مانند کرده است.
در بخش دیگر نمایشگاه که تا پایان اردیبهشت پذیرای مخاطبان است، مخاطبان با زوایای دیگری از زندگی ناصرخسرو قبادیانی آشنا می‌شوند. گویا او، چون پدر و خاندانش به کار دیوانی مشغول بوده و دبیر دربار ترکان غزنوی می‌شود اما در دوره سوم زندگی خود بر اساس رؤیای صادقه‌ای دست از شراب‌خواری برداشته و راه زندگی خود را تغییر می‌دهد.
اکنون به این پرسش ابتدایی بازگشته و پاسخ دهیم که چرا عنوان «بر هامون نهاده» برای این نمایشگاه انتخاب شده است؟ طبق محتوایی که با فضاسازی‌های مدرن در نمایشگاه ارائه شده، علت این است که ناصرخسرو قبادیانی، اصفهان را این‌گونه توصیف کرده است: «اصفهان شهری است بر هامون نهاده … دیوار حصین بلند دارد و دروازه‌ها و جنگ‌گاه‌ها ساخته و بر همه بارو کنگره ساخته و در شهر جوی‌های آب روان و بناهای نیکو و مرتفع … در میان شهر مسجد آدینه بزرگ نیکو و باروی شهر را گفتند سه فرسنگ و نیم است و اندرون شهر همه آبادان که هیچ از وی خراب ندیدم … و من در همه سرزمین پارسی‌گویان شهری نیکوتر و جامع‌تر و آبادان‌تر از اصفهان ندیدم.»
همچنین مسجد جامع اصفهان در این دوره از حالت شبستانی ستون دار به وضعیت چهار ایوانی تبدیل می‌شود. گنبد تاج‌الملک و نظام‌الملک و همچنین سفره‌های شاگرد و استاد در مسجد جامع اصفهان شکوه معماری این دوره را به بهترین وجه به نمایش می‌گذارد؛ آثاری چون آرامگاه سلطان سنجر و خواجه نظام‌الملک سلجوقی مسجد جامع شهر گز آرامگاه راشد بلا امامزاده حسین و امامزاده ابراهیم مدرسهٔ ابن سینا مسجد و امامزاده اسماعیل و منارۀ علی از آثار معماری این دوران هستند.
انتهای پیام