دعوای اعسار از هزینه دادرسی

دعوای اعسار از هزینه دادرسی، راهکاری قانونی برای اشخاصی است که به دلیل عدم تمکن مالی یا دسترسی به اموال، قادر به پرداخت هزینه های طرح دعوا در مراجع قضایی نیستند. این فرایند به آن ها امکان می دهد تا بدون نگرانی از بار مالی دادرسی، به حق خود دست یابند. این مقاله به تفصیل به تمامی ابعاد این دعوا، از تعاریف و شرایط تا مراحل عملی و مدارک مورد نیاز، می پردازد تا راهنمایی جامع برای متقاضیان باشد.

دسترسی به عدالت و امکان طرح دعوا در مراجع قضایی، از حقوق اساسی هر شهروند است. با این حال، سنگینی هزینه های دادرسی گاهی می تواند مانعی جدی برای احقاق حق به ویژه برای افراد کم بضاعت باشد. قانونگذار برای رفع این چالش، نهادی حقوقی تحت عنوان «اعسار از هزینه دادرسی» را پیش بینی کرده است. این سازوکار قانونی، به اشخاصی که توانایی مالی پرداخت مخارج رسیدگی به دعوای خود را ندارند، اجازه می دهد تا از پرداخت کلی یا جزئی این هزینه ها معاف شوند. هدف اصلی این مقاله، ارائه یک راهنمای کامل، شفاف و کاربردی برای تمامی افرادی است که با این معضل روبه رو هستند یا قصد آگاهی از ابعاد حقوقی آن را دارند. از تعریف دقیق اعسار و معسر تا تشریح جزئیات هزینه های دادرسی، شرایط لازم برای پذیرش دعوای اعسار، مدارک حیاتی برای اثبات آن، و مراحل گام به گام رسیدگی، همه و همه به دقت بررسی خواهند شد. همچنین، با ارائه یک نمونه دادخواست جامع، سعی بر آن است تا کاربران در تهیه مستندات لازم یاری شوند.

۱. اعسار چیست و معسر کیست؟ تعریف و انواع

مفهوم «اعسار» در نظام حقوقی ایران، از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ زیرا مستقیماً با دسترسی شهروندان به عدالت مرتبط است. درک صحیح این مفهوم، نقطه آغازین برای هرگونه اقدام قانونی در این زمینه محسوب می شود.

۱.۱. تعریف لغوی و حقوقی اعسار و تفاوت آن با ورشکستگی

واژه «اعسار» در لغت به معنای تنگدستی، فقر و نداشتن توانایی مالی برای پرداخت دیون است. در اصطلاح حقوقی، اعسار به وضعیتی اطلاق می شود که شخص (مدیون یا متقاضی دعوا) به دلیل عدم کفایت دارایی، عدم دسترسی به مال خود، یا ناتوانی موقت در تأدیه بدهی ها یا مخارج دادرسی، قادر به انجام تعهدات مالی خود نیست. این تعریف در ماده ۵۰۴ قانون آیین دادرسی مدنی و نیز ماده ۶ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی مصوب سال ۱۳۹۴ مورد تأکید قرار گرفته است.

تفاوت اساسی اعسار با «ورشکستگی»، در اشخاصی است که مشمول آن می شوند. اعسار صرفاً در مورد اشخاص حقیقی (افراد عادی) قابل طرح است، در حالی که ورشکستگی ویژه اشخاص حقوقی (مانند شرکت ها و موسسات تجاری) و تجار است. شخص حقیقی که توانایی پرداخت بدهی های خود را ندارد، می تواند درخواست اعسار کند؛ اما یک شرکت یا تاجر ورشکسته، باید فرایند ورشکستگی را طی کند که قوانین و مقررات خاص خود را دارد. کسبه جزء، که به اعتبار عرف، تاجر محسوب نمی شوند، مشمول قاعده اعسار هستند و می توانند از این نهاد حقوقی بهره مند شوند.

۱.۲. تعریف معسر از دیدگاه قانون

بر اساس ماده ۵۰۴ قانون آیین دادرسی مدنی، «معسر از هزینه دادرسی کسی است که به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود و یا ناتوانی در پرداخت مخارج محاکمه یا دیون به طور موقت قادر به تأدیه آن نیست.» این تعریف روشن می سازد که معسر ممکن است مطلقاً مالی نداشته باشد، یا اینکه مالی داشته باشد اما به دلایلی (مانند توقیف یا عدم قابلیت نقدشوندگی سریع) امکان دسترسی به آن برای پرداخت هزینه های دادرسی فراهم نباشد. ویژگی «موقت» در این تعریف نیز حائز اهمیت است؛ به این معنا که وضعیت اعسار ممکن است دائمی نباشد و با تغییر شرایط مالی فرد، وضعیت حقوقی او نیز دگرگون شود.

۱.۳. انواع اعسار

اعسار در نظام حقوقی ایران به دو دسته اصلی تقسیم می شود که در این مقاله عمدتاً بر نوع اول تمرکز داریم:

1. اعسار از هزینه دادرسی: مربوط به ناتوانی در پرداخت مخارج مربوط به طرح و پیگیری یک دعوا در دادگاه، پیش از صدور حکم نهایی.
2. اعسار از محکوم به: مربوط به ناتوانی در پرداخت بدهی هایی که به موجب حکم قطعی دادگاه، شخص به پرداخت آن محکوم شده است. این نوع اعسار پس از صدور حکم و در مرحله اجرا مطرح می شود.

تفاوت میان «فرد معسر» و «فرد نیازمند» نیز در ماهیت حقوقی آن ها است. نیازمند یک اصطلاح عام و اجتماعی است، اما معسر یک اصطلاح حقوقی با شرایط و آثار قانونی مشخص است که تنها پس از اثبات در مراجع قضایی، آثار حقوقی آن جاری می شود.

۲. هزینه های دادرسی: شامل چه مواردی است و چرا مهم است؟

پیش از ورود به جزئیات دعوای اعسار، لازم است درکی روشن از ماهیت و گستره «هزینه های دادرسی» داشته باشیم. این هزینه ها، بخش لاینفک هر اقدام قضایی هستند و آشنایی با آن ها برای هر خواهان یا خوانده ای ضروری است.

۲.۱. تعریف دقیق هزینه های دادرسی

هزینه های دادرسی شامل کلیه مخارجی است که یک فرد برای طرح و پیگیری دعوا در مراجع قضایی، از لحظه تنظیم دادخواست تا پایان مراحل اجرایی حکم، متحمل می شود. این هزینه ها بسته به نوع دعوا (مالی یا غیرمالی)، مرحله رسیدگی (بدوی، تجدیدنظر، فرجام خواهی) و نوع خدماتی که در طول دادرسی ارائه می شود، متفاوت خواهد بود.

به طور کلی، هزینه های دادرسی شامل موارد زیر است:

• هزینه تمبر دادخواست های بدوی، تجدیدنظر، فرجام خواهی، اعاده دادرسی، اعتراض ثالث، جلب ثالث و ورود ثالث.
• هزینه برگه های قضایی و اخطاریه ها.
• هزینه اجرای قرارها و احکام دادگاه.
• هزینه کارشناسی (در صورتی که دادگاه به کارشناسی ارجاع دهد).
• حق الوکاله وکیل (در صورتی که طرف مقابل به پرداخت آن محکوم شود).
• هزینه اجراییه برای اجرای احکام.
• هزینه های مربوط به تحقیقات محلی و معاینه محل.

۲.۲. مبانی قانونی هزینه ها

قانونگذار به صراحت در مواد مختلف به این هزینه ها اشاره کرده است:

• ماده ۵۰۲ قانون آیین دادرسی مدنی: «هزینه دادرسی عبارت است از: ۱- هزینه برگه هایی که به دادگاه تقدیم می شود. ۲- هزینه قرارها و احکام دادگاه.»
• ماده ۵۰۳ قانون آیین دادرسی مدنی: این ماده در تکمیل ماده ۵۰۲، انواع دادخواست ها (بدوی، اعتراض به حکم غیابی، متقابل، ورود و جلب و اعتراض ثالث، تجدیدنظر، فرجام، اعاده دادرسی) و همچنین هزینه وکالت نامه و برگه های اجرایی را مشمول هزینه دادرسی دانسته و تعیین میزان آن را به قانون وصول برخی از درآمدهای دولت و مصرف آن در موارد معین (مصوب ۱۳۷۳) یا سایر قوانین ارجاع می دهد. این هزینه ها معمولاً به صورت الصاق و ابطال تمبر یا واریز وجه به حساب خزانه پرداخت می شود.
• ماده ۲۹۵ قانون آیین دادرسی مدنی: به موضوع هزینه دستمزد کارشناس می پردازد و مقرر می دارد که پرداخت آن به عهده متقاضی است. در صورت عدم پرداخت ظرف یک هفته از تاریخ ابلاغ، کارشناسی از دلایل فرد خارج می شود.
• ماده ۵۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی: این ماده در تعریف «خسارت دادرسی»، به هزینه هایی مانند هزینه دادرسی، حق الوکاله وکیل و سایر هزینه های مستقیم مربوط به دادرسی (مانند حق الزحمه کارشناسی و هزینه تحقیقات محلی) اشاره می کند. این ماده نشان می دهد که هزینه های دادرسی در صورت پیروزی در دعوا، می تواند از طرف مقابل مطالبه شود.

اهمیت بالای این هزینه ها از آنجاست که عدم توانایی در پرداخت آن ها، عملاً می تواند فرد را از طرح دعوا و دسترسی به مراجع قضایی محروم سازد و حق او را تضییع کند. اینجاست که نهاد اعسار از هزینه دادرسی به عنوان یک اهرم قانونی، نقش خود را در تضمین عدالت ایفا می کند.

۳. دعوای اعسار از هزینه دادرسی: تفاوت آن با «درخواست» و اهمیت انتخاب صحیح

دعوای اعسار از هزینه دادرسی می تواند به دو شیوه کلی مطرح شود: به صورت یک «دعوای مستقل» یا به صورت یک «درخواست ضمن دعوای اصلی». انتخاب شیوه صحیح، بستگی به شرایط و زمان طرح دعوا دارد و بر روند رسیدگی تأثیرگذار است.

۳.۱. دعوای اعسار (مستقل)

دعوای اعسار زمانی به صورت مستقل مطرح می شود که خواهان هنوز دعوای اصلی خود را در دادگاه طرح نکرده است. در این حالت، شخص ابتدا دادخواست اعسار از هزینه دادرسی را به دادگاه صالح تقدیم می کند و منتظر می ماند تا تکلیف اعسار او مشخص شود. پس از صدور حکم اعسار، او می تواند با استناد به این حکم، دعوای اصلی خود را بدون پرداخت هزینه های دادرسی مطرح کند.

مزایا: این روش به خواهان این امکان را می دهد که قبل از درگیر شدن در پیچیدگی های دعوای اصلی، از وضعیت مالی خود اطمینان حاصل کند و بار مالی را از دوش خود بردارد. همچنین برای افرادی که قصد طرح چندین دعوا دارند و می خواهند از پرداخت هزینه های دادرسی در همه آن ها معاف شوند، مفید است.

معایب: این روش ممکن است زمان بر باشد، زیرا مستلزم رسیدگی جداگانه به دعوای اعسار پیش از رسیدگی به دعوای اصلی است و در نتیجه، کل فرآیند احقاق حق به تأخیر می افتد.

۳.۲. درخواست اعسار (ضمن دعوای اصلی)

در این شیوه، خواهان همزمان با تقدیم دادخواست دعوای اصلی، در همان دادخواست یا به موجب یک لایحه جداگانه پیوست به دادخواست، درخواست اعسار از هزینه دادرسی را نیز مطرح می کند. این روش رایج تر و معمول تر است.

مزایا: اصلی ترین مزیت این روش، سرعت بیشتر آن است. دادگاه صالح به رسیدگی به دعوای اصلی، به درخواست اعسار نیز رسیدگی می کند و این امر می تواند از اطاله دادرسی جلوگیری کند. رسیدگی به اعسار در این حالت، «خارج از نوبت» و «قبل از رسیدگی به اصل دعوا» انجام می شود.

معایب: اگر درخواست اعسار رد شود، خواهان ملزم به پرداخت فوری هزینه های دادرسی دعوای اصلی خواهد شد و در صورت عدم پرداخت، دعوای اصلی او رد می شود.

۳.۳. مرجع صالح رسیدگی

دادگاه صالح برای رسیدگی به دعوای اعسار از هزینه دادرسی، همان دادگاهی است که صلاحیت رسیدگی به دعوای اصلی را دارد. این قاعده، به ویژه در مورد درخواست اعسار ضمن دعوای اصلی، منطقی و کاربردی است. در مورد دعوای مستقل اعسار نیز، خواهان باید دادخواستی را به دادگاهی تقدیم کند که در صورت طرح دعوای اصلی، آن دادگاه صلاحیت رسیدگی خواهد داشت.

۳.۴. رسیدگی خارج از نوبت

رسیدگی به دعوای اعسار از هزینه دادرسی باید «خارج از نوبت» و «قبل از رسیدگی به اصل دعوا» انجام شود. این موضوع نشان دهنده اهمیت قانونگذار به دسترسی به عدالت برای افراد فاقد تمکن مالی است. دادگاه ابتدا وضعیت اعسار خواهان را بررسی و تعیین تکلیف می کند و سپس به ماهیت دعوای اصلی می پردازد. اگر اعسار پذیرفته شود، دعوای اصلی ادامه می یابد؛ در غیر این صورت، خواهان فرصت می یابد تا هزینه ها را پرداخت کند و در صورت عدم پرداخت، دعوای اصلی او رد خواهد شد.

۴. شرایط لازم و الزامی برای پذیرش دعوای اعسار از هزینه دادرسی

پذیرش دعوای اعسار از هزینه دادرسی مستلزم احراز شرایطی خاص است که قانونگذار آن ها را تعیین کرده است. عدم وجود هر یک از این شرایط، می تواند به رد درخواست اعسار منجر شود.

۴.۱. عدم تمکن مالی یا عدم دسترسی به مال

این شرط، مهم ترین رکن اعسار است. خواهان باید ثابت کند که یا دارایی کافی برای پرداخت هزینه های دادرسی را ندارد، یا اینکه به دارایی های خود دسترسی ندارد. «عدم کفایت دارایی» به این معناست که مجموع اموال و درآمد شخص، حتی با کسر مستثنیات دین، برای پرداخت هزینه های دادرسی کافی نیست. «عدم دسترسی به مال» نیز وضعیتی است که فرد دارایی دارد (مثلاً ملکی که در رهن است یا مطالبات معوق از دیگران) اما به طور موقت نمی تواند از آن برای پرداخت هزینه های جاری دادرسی استفاده کند.

۴.۲. مستثنیات دین

در تعیین وضعیت مالی معسر، مفهوم «مستثنیات دین» بسیار حائز اهمیت است. مستثنیات دین، اموالی هستند که مطابق قانون (ماده ۲۴ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی)، حتی در صورت بدهکاری شخص، نمی توان آن ها را توقیف یا به فروش رساند. این اموال برای تأمین حداقل معیشت مدیون و افراد تحت تکفل وی ضروری هستند و شامل مواردی مانند مسکن مورد نیاز، اثاثیه ضروری زندگی، ابزار و وسایل کسب و کار، و مقداری از وجه نقد لازم برای تأمین هزینه های زندگی تا زمان پرداخت بعدی می شوند. بنابراین، در بررسی دارایی متقاضی اعسار، این اموال در محاسبه توانایی مالی او لحاظ نمی شوند.

قانونگذار با پیش بینی نهاد اعسار از هزینه دادرسی، سعی در تضمین دسترسی برابر شهروندان به عدالت، فارغ از توانایی مالی آن ها، دارد و این امر از اصول بنیادین حقوقی محسوب می شود.

۴.۳. تأکید بر دعاوی مالی

در خصوص دعاوی مالی، معمولاً هزینه های دادرسی قابل توجهی وجود دارد و به همین دلیل، اعسار از هزینه دادرسی عمدتاً در این نوع دعاوی مطرح می شود. در دعاوی غیرمالی، هزینه های دادرسی معمولاً ثابت و اندک است، بنابراین نیاز به طرح دعوای اعسار کمتر احساس می شود یا در برخی موارد اصلاً موضوعیت ندارد. البته، اگر در یک دعوای غیرمالی، هزینه های جانبی (مانند کارشناسی های متعدد و گران قیمت) به حدی برسد که پرداخت آن برای خواهان مشقت بار باشد، امکان طرح درخواست اعسار وجود دارد.

۴.۴. اشخاص حقوقی و اعسار

همانطور که قبلاً اشاره شد، دعوای اعسار از هزینه دادرسی اصولاً برای اشخاص حقیقی است. ماده ۵۱۲ قانون آیین دادرسی مدنی به صراحت بیان می دارد: «از تاجر، دادخواست اعسار پذیرفته نمی شود. تاجر ورشکسته می تواند در مورد دعوایی که از طرف وی یا علیه او در جریان است، درخواست توقف دادرسی را مطرح کند.» این حکم شامل شرکت ها و سایر اشخاص حقوقی نیز می شود. بنابراین، یک شرکت یا تاجر نمی تواند ادعای اعسار کند و در صورت عدم توانایی در پرداخت دیون، باید طبق مقررات مربوط به ورشکستگی عمل کند. استثنای این قاعده، «کسبه جزء» هستند که به دلیل حجم پایین معاملات و عدم شمول عنوان تاجر به معنای خاص، می توانند درخواست اعسار نمایند.

۵. مدارک و مستندات حیاتی برای اثبات اعسار از هزینه دادرسی

اثبات اعسار از هزینه دادرسی، نیازمند ارائه مدارک و مستندات دقیق و کافی به دادگاه است. ضعف در ارائه این مدارک، می تواند به رد درخواست اعسار منجر شود. در این بخش، به طور جامع به این مدارک و جزئیات آن ها می پردازیم.

۵.۱. دادخواست اعسار

مهم ترین سند، دادخواست اعسار است که باید به درستی تکمیل و به دادگاه تقدیم شود. این دادخواست باید شامل مشخصات خواهان (متقاضی اعسار)، خوانده (معمولاً طرف مقابل در دعوای اصلی یا دادستان در برخی موارد)، خواسته (درخواست اعسار از هزینه دادرسی)، و شرح دلایل و مستندات باشد. شرح دادخواست باید به طور واضح و مستدل، وضعیت عدم تمکن مالی متقاضی را بیان کند.

۵.۲. صورت کلیه اموال و دارایی ها

بر اساس ماده ۸ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، متقاضی اعسار مکلف است صورت کاملی از کلیه اموال و دارایی های خود را ارائه دهد. این صورت باید شامل موارد زیر باشد:

• اموال منقول و غیرمنقول: شرح کامل و دقیق تمامی اموال منقول (مانند خودرو، طلا و جواهر، اثاثیه منزل غیر از مستثنیات دین) و غیرمنقول (مانند ملک، زمین) با ذکر مشخصات، تعداد، و قیمت تخمینی.
• وجوه نقدی در بانک ها و موسسات مالی: ذکر مشخصات دقیق تمامی حساب های بانکی در بانک ها و موسسات مالی و اعتباری ایرانی و خارجی، شامل شماره حساب، نام بانک، و میزان موجودی در تاریخ مشخص.
• مطالبات از اشخاص ثالث: هرگونه طلب از افراد حقیقی یا حقوقی دیگر که متقاضی اعسار بستانکار آن است.
• نقل و انتقالات و هر نوع تغییر در اموال: فهرست کامل و دقیق تمامی نقل و انتقالات و هرگونه تغییر در اموال متقاضی (اعم از خرید، فروش، هبه، صلح، توقیف، رهن، یا هر نوع اقدام حقوقی دیگر) از یک سال قبل از تاریخ طرح دعوای اعسار تا زمان ارائه دادخواست. این مورد برای جلوگیری از سوءاستفاده و انتقال صوری اموال اهمیت فراوان دارد.

۵.۳. شهادتنامه کتبی شهود (استشهادیه)

یکی از مهم ترین دلایل اثبات اعسار، شهادت شهود است. متقاضی باید شهادتنامه کتبی حداقل دو نفر شاهد را ضمیمه دادخواست خود کند.

• تعداد و شرایط شهود: شهود باید حداقل دو نفر مرد، بالغ، عاقل، و عادل باشند. همچنین، باید از وضعیت مالی و معیشت متقاضی اعسار آگاهی کامل داشته باشند و نباید از بستگان نسبی یا سببی درجه اول متقاضی باشند.
• محتوای شهادتنامه: شهادتنامه باید شامل هویت کامل (نام، نام خانوادگی، نام پدر، شماره ملی، آدرس) و شغل شاهد و متقاضی باشد. شهود باید به صراحت گواهی دهند که از وضعیت مالی متقاضی اطلاع کافی دارند و تأیید می کنند که وی به جز مستثنیات دین، هیچ مال قابل دسترسی برای پرداخت هزینه های دادرسی ندارد و نحوه امرار معاش او را نیز شرح دهند.

۵.۴. سایر مدارک پشتیبان

علاوه بر موارد فوق، ارائه هرگونه سند یا مدرک دیگری که بتواند وضعیت عدم تمکن مالی متقاضی را تأیید کند، می تواند به قاضی در اتخاذ تصمیم صحیح کمک کند. این مدارک ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• گواهی حقوق و دستمزد یا حکم بازنشستگی: برای افراد شاغل یا بازنشسته، این مدارک می تواند میزان درآمد ماهانه را نشان دهد.
• اجاره نامه محل سکونت: برای اثبات وضعیت اجاره نشینی و هزینه های مربوط به آن.
• مدارک درمانی و پزشکی: در صورت وجود بیماری های صعب العلاج یا ناتوانی جسمی که منجر به هزینه های درمانی بالا یا عدم توانایی در کسب درآمد می شود.
• مدارک مربوط به افراد تحت تکفل: (مانند شناسنامه فرزندان، گواهی اشتغال به تحصیل) برای اثبات تعداد اعضای خانواده و هزینه های زندگی آن ها.
• گواهی عدم تمکن مالی از نهادهای حمایتی: در صورتی که متقاضی تحت پوشش نهادهایی مانند کمیته امداد امام خمینی (ره) یا سازمان بهزیستی باشد، گواهی این نهادها می تواند بسیار مؤثر باشد.

تهیه و ارائه دقیق و کامل این مدارک، شانس موفقیت در دعوای اعسار از هزینه دادرسی را به میزان قابل توجهی افزایش می دهد.

۶. مراحل گام به گام درخواست و رسیدگی به دعوای اعسار از هزینه دادرسی

فرایند درخواست و رسیدگی به دعوای اعسار از هزینه دادرسی، شامل چند گام اصلی و عملیاتی است که متقاضیان باید با دقت آن ها را طی کنند.

۶.۱. گام اول: ثبت نام در سامانه ثنا و احراز هویت

اولین گام برای هرگونه اقدام قضایی در سیستم قضایی ایران، ثبت نام و احراز هویت در سامانه ابلاغ الکترونیک قضایی (ثنا) است. تمامی ابلاغیه های قضایی، از جمله وقت رسیدگی و احکام صادره، از طریق این سامانه انجام می شود. بنابراین، بدون ثبت نام در ثنا، امکان پیگیری پرونده وجود نخواهد داشت.

۶.۲. گام دوم: تهیه دادخواست اعسار و مستندات

پس از ثبت نام در ثنا، متقاضی باید دادخواست اعسار از هزینه دادرسی را تهیه کند. این دادخواست باید شامل اطلاعات دقیق خواهان و خوانده، خواسته (درخواست اعسار)، و شرح مختصری از دلایل اعسار باشد. تمامی مدارک و مستندات حیاتی که در بخش ۵ به تفصیل شرح داده شد (مانند صورت اموال، شهادتنامه شهود، گواهی های درآمد و غیره) باید به دقت تهیه و ضمیمه دادخواست شوند. رعایت نکات نگارشی و حقوقی در تنظیم دادخواست از اهمیت بالایی برخوردار است.

۶.۳. گام سوم: ثبت دادخواست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی

دادخواست تکمیل شده به همراه کلیه مدارک پیوست، باید در یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی سراسر کشور ثبت شود. در این مرحله، کارشناسان دفتر خدمات قضایی، دادخواست و مدارک را بررسی اولیه کرده و در صورت وجود نقص، راهنمایی های لازم را ارائه می دهند. لازم به ذکر است که حتی در صورت درخواست اعسار، ممکن است نیاز به پرداخت حداقل هزینه ای برای ثبت دادخواست باشد. پس از ثبت، شماره پرونده و کد رهگیری به متقاضی ارائه می شود که برای پیگیری های بعدی ضروری است.

۶.۴. گام چهارم: تعیین وقت رسیدگی و ابلاغ

پس از ثبت دادخواست، پرونده به دادگاه صالح ارسال شده و دادگاه وقت رسیدگی تعیین می کند. ابلاغیه مربوط به وقت رسیدگی، از طریق سامانه ثنا به متقاضی و طرف مقابل (خوانده دعوای اعسار که معمولاً طرف دعوای اصلی است یا دادستان) ارسال می شود. پیگیری منظم سامانه ثنا برای اطلاع از زمان و مکان جلسه دادگاه حیاتی است.

۶.۵. گام پنجم: حضور در جلسه رسیدگی

حضور متقاضی اعسار و شهود وی در جلسه رسیدگی دادگاه الزامی است. در این جلسه، شهود باید در مقابل قاضی حاضر شده و به صورت شفاهی شهادت خود را در مورد وضعیت مالی متقاضی ارائه دهند. قاضی ممکن است سوالاتی از متقاضی و شهود در مورد جزئیات وضعیت مالی و دلایل اعسار بپرسد. نحوه دفاع، پاسخگویی به سوالات، و ارائه توضیحات مستدل و صادقانه در این مرحله بسیار اهمیت دارد.

در جلسات رسیدگی به دعوای اعسار، صداقت در بیان وضعیت مالی و هماهنگی اظهارات شهود با مدارک ارائه شده، تأثیر بسزایی در اقناع قاضی دارد.

۶.۶. گام ششم: صدور رأی دادگاه

پس از استماع اظهارات، بررسی مدارک و شهادت شهود، دادگاه اقدام به صدور رأی می کند. این رأی می تواند یکی از موارد زیر باشد:

• قبول اعسار (کلی یا جزئی): اگر دادگاه اعسار متقاضی را احراز کند، حکم به اعسار کلی (معافیت کامل از پرداخت هزینه ها) یا اعسار جزئی (معافیت از بخشی از هزینه ها، مثلاً نصف هزینه دادرسی) صادر می کند.
• رد اعسار: در صورتی که دادگاه اعسار متقاضی را ثابت نداند، حکم به رد درخواست اعسار صادر می کند. در این حالت، متقاضی ملزم است ظرف مهلت مقرر (معمولاً یک هفته) هزینه های دادرسی را پرداخت کند. عدم پرداخت در این مهلت، منجر به صدور قرار رد دعوای اصلی وی خواهد شد.

در هر صورت، رأی صادره قابل تجدیدنظرخواهی در مراجع بالاتر است.

۷. نکات حقوقی مهم و ظرایف در دعوای اعسار که باید بدانید

علاوه بر مراحل و مدارک اصلی، دانستن برخی نکات و ظرایف حقوقی در دعوای اعسار از هزینه دادرسی می تواند به موفقیت پرونده و جلوگیری از مشکلات احتمالی کمک کند.

۷.۱. اعسار از پرداخت نصف هزینه دادرسی (اعسار جزئی)

گاهی دادگاه پس از بررسی دلایل و مدارک، به این نتیجه می رسد که متقاضی کاملاً معسر نیست اما توانایی پرداخت تمامی هزینه های دادرسی را نیز ندارد. در این صورت، دادگاه می تواند حکم به «اعسار جزئی» صادر کند؛ به این معنا که فرد را از پرداخت بخشی از هزینه ها (مثلاً نصف هزینه دادرسی) معاف نماید و نسبت به مابقی، وی را مکلف به پرداخت کند. این موضوع به تشخیص قاضی و بسته به میزان تمکن مالی متقاضی و سنگینی هزینه ها است.

۷.۲. تغییر وضعیت مالی پس از اعسار

حکم اعسار، یک حکم قطعی برای همیشه نیست و با تغییر وضعیت مالی معسر، می تواند مورد بازبینی قرار گیرد. اگر پس از صدور حکم اعسار، وضعیت مالی فرد بهبود یابد و از حالت اعسار خارج شود، او مسئولیت قانونی دارد که این موضوع را به دادگاه اطلاع دهد. عدم اطلاع رسانی و استفاده از مزایای اعسار در حالی که فرد توانایی پرداخت را پیدا کرده است، می تواند جرم تلقی شود و پیامدهای قانونی (مانند مجازات مقرر در قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی) در پی داشته باشد. هر ذینفعی نیز می تواند با ارائه دلایل جدید، از دادگاه درخواست کند که وضعیت اعسار فرد مورد بازبینی قرار گیرد.

۷.۳. قابلیت تجدیدنظر و فرجام خواهی رأی اعسار

رأی صادره توسط دادگاه بدوی در خصوص دعوای اعسار از هزینه دادرسی (چه قبول و چه رد اعسار)، قابل تجدیدنظرخواهی در دادگاه تجدیدنظر استان است. مهلت تجدیدنظرخواهی برای اشخاص مقیم ایران ۲۰ روز و برای اشخاص مقیم خارج از کشور دو ماه از تاریخ ابلاغ رأی است. در برخی موارد خاص، رأی دادگاه تجدیدنظر نیز ممکن است قابل فرجام خواهی در دیوان عالی کشور باشد. این قابلیت اعتراض، تضمینی برای صحت و دقت آرای قضایی در این زمینه است.

۷.۴. اشتباهات رایج در طرح دعوای اعسار

برخی از اشتباهات متداول در طرح دعوای اعسار از هزینه دادرسی که می تواند منجر به رد آن شود، عبارتند از:

• نقص مدارک: عدم ارائه صورت کامل اموال، شهادتنامه ناقص یا عدم ارائه مدارک پشتیبان.
• شهود نامعتبر: معرفی شهودی که شرایط قانونی (مانند عدم قرابت، اطلاع از وضعیت مالی) را ندارند یا اظهارات متناقض دارند.
• عدم حضور در جلسه رسیدگی: غیبت متقاضی یا شهود در جلسه دادگاه بدون عذر موجه.
• عدم صداقت در بیان اموال: مخفی کردن بخشی از دارایی ها که در صورت کشف، علاوه بر رد اعسار، می تواند تبعات قانونی جدی داشته باشد.

برای اجتناب از این اشتباهات، دقت، صداقت و بهره گیری از مشاوره حقوقی تخصصی توصیه می شود.

۷.۵. نقش حیاتی وکیل دادگستری در موفقیت دعوای اعسار

با توجه به پیچیدگی های حقوقی، نیاز به جمع آوری مدارک دقیق، و حساسیت جلسه دادگاه، نقش وکیل دادگستری در موفقیت دعوای اعسار از هزینه دادرسی حیاتی است. یک وکیل متخصص می تواند:

• دادخواست اعسار را به صورت دقیق و حقوقی تنظیم کند.
• متقاضی را در جمع آوری مدارک لازم و تهیه صورت اموال راهنمایی کند.
• شهود را برای حضور در دادگاه و نحوه ارائه شهادت آماده سازد.
• در جلسه رسیدگی، به نحو مؤثر از حقوق موکل خود دفاع کند و به سوالات قاضی پاسخ دهد.
• روند پرونده را پیگیری کرده و در صورت نیاز، اعتراضات و تجدیدنظرخواهی های لازم را انجام دهد.

این خدمات تخصصی، شانس موفقیت در دعوای اعسار را به میزان قابل توجهی افزایش داده و از تضییع حق جلوگیری می کند.

۸. نمونه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی (همراه با راهنمای تکمیل جزئی)

تهیه یک دادخواست صحیح و کامل، نخستین و مهم ترین گام در طرح دعوای اعسار از هزینه دادرسی است. در این بخش، یک نمونه دادخواست ارائه شده و نحوه تکمیل بخش های مختلف آن تشریح می گردد.

بسمه تعالی

ریاست محترم دادگاه عمومی/انقلاب/خانواده [نام شهرستان مربوط به دعوای اصلی]
(انتخاب دادگاه صالح بسته به نوع دعوای اصلی است. مثلاً برای دعوای مالی، دادگاه عمومی حقوقی)

با سلام و احترام،

موضوع: درخواست اعسار از هزینه دادرسی

خواهان:
نام و نام خانوادگی: [نام کامل خواهان]
نام پدر: [نام پدر خواهان]
شماره ملی: [شماره ملی خواهان]
آدرس کامل: [آدرس دقیق محل سکونت خواهان]
شماره تلفن: [شماره تلفن خواهان]

خوانده:
نام و نام خانوادگی: [نام کامل خوانده دعوای اصلی]
نام پدر: [نام پدر خوانده دعوای اصلی]
شماره ملی: [شماره ملی خوانده دعوای اصلی]
آدرس کامل: [آدرس دقیق محل سکونت خوانده دعوای اصلی]
(در صورتی که اعسار به صورت مستقل مطرح می شود و هنوز دعوای اصلی تشکیل نشده، یا خوانده مشخص نیست، می توان دادستان را به عنوان خوانده قرار داد.)

خواسته:
صدور حکم بر اعسار اینجانب از پرداخت کلیه هزینه های دادرسی [نوع و شماره پرونده دعوای اصلی، در صورت وجود] که در شعبه [شماره شعبه] دادگاه [نام دادگاه] تحت رسیدگی است/قرار است طرح شود، به استناد ماده ۵۰۴ قانون آیین دادرسی مدنی و معافیت از پرداخت کلیه هزینه های دادرسی مربوطه.

دلایل و منضمات:
۱. تصویر مصدق شناسنامه و کارت ملی خواهان
۲. صورت کامل کلیه اموال و دارایی های خواهان (بر اساس ماده ۸ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی)
۳. استشهادیه کتبی دو نفر از شهود، با ذکر مشخصات و تأیید عدم تمکن مالی خواهان (مطابق ماده ۵۰۵ قانون آیین دادرسی مدنی)
۴. گواهی عدم تمکن مالی/فیش حقوقی/اجاره نامه/مدارک درمانی (در صورت وجود و مرتبط بودن)
۵. کپی برگ های پرونده اصلی به شماره [شماره پرونده اصلی] در شعبه [شماره شعبه] دادگاه [نام دادگاه] (در صورتی که درخواست اعسار ضمن دعوای اصلی مطرح می شود.)

شرح دادخواست:
احتراماً به استحضار عالی می رساند اینجانب خواهان، قصد طرح دعوایی تحت عنوان [موضوع دعوای اصلی را به اختصار بیان کنید، مثال: مطالبه وجه/خلع ید/مطالبه مهریه] علیه خوانده محترم آقای/خانم [نام خوانده دعوای اصلی] را در این مرجع قضایی دارم. [یا: به موجب پرونده شماره .... که در آن اینجانب خواهان هستم، رسیدگی به دعوای اصلی در شعبه .... این دادگاه در جریان است.]
با عنایت به وضعیت معیشتی نامناسب و عدم توانایی مالی اینجانب در پرداخت هزینه های سنگین دادرسی (شامل هزینه های ثبت دادخواست، کارشناسی، و ...) که طبق قوانین مربوطه الزامی است، قادر به تأدیه این مبالغ نمی باشم.
همانطور که در صورت کامل اموال و دارایی های اینجانب (پیوست شماره ۲) مشاهده می فرمایید، بنده هیچگونه مال و دارایی اعم از منقول و غیرمنقول (به جز مستثنیات دین) که قابل تبدیل به وجه نقد برای پرداخت هزینه های دادرسی باشد، در اختیار ندارم. امرار معاش اینجانب و خانواده ام [تعداد افراد تحت تکفل، مثال: همسر و دو فرزند] تنها از طریق [مثال: کارگری/حقوق بازنشستگی ناچیز/کمک های مردمی] میسر است که به هیچ وجه کفاف پرداخت هزینه های سنگین دادرسی را نمی دهد.
لذا با استناد به ماده ۵۰۴ قانون آیین دادرسی مدنی و با توجه به شهادت شهود محلی و مطلع از وضعیت مالی اینجانب (پیوست شماره ۳)، مستدعی است دستور فرمایید پس از رسیدگی و احراز اعسار اینجانب، حکم بر معافیت کامل از پرداخت کلیه هزینه های دادرسی در پرونده فوق الذکر صادر فرمایند تا امکان احقاق حق برای اینجانب فراهم گردد.

نام و نام خانوادگی خواهان
(امضاء)

راهنمای تکمیل جزئی شرح خواسته و دلایل و مستندات:

• شرح خواسته: در این بخش باید به صراحت و با ارجاع به ماده قانونی، درخواست خود را مبنی بر اعسار از پرداخت هزینه های دادرسی مطرح کنید. حتماً ذکر کنید که این درخواست مربوط به کدام پرونده یا کدام مرحله دادرسی است.
• دلایل و مستندات: هرچه این بخش دقیق تر و کامل تر باشد، شانس موفقیت بیشتر است. باید تک تک مدارک ارائه شده در بخش ۵ را اینجا فهرست کنید. حتماً کلمه مصدق را برای مدارک کپی شده ذکر کنید، به معنای کپی برابر اصل.

بخش شهادتنامه شهود: نحوه تنظیم دقیق و الزامی

شهادتنامه (استشهادیه) باید به صورت جداگانه و با جزئیات کامل تنظیم شود. این سند باید شامل موارد زیر باشد:

1. عنوان: استشهادیه جهت اثبات اعسار از هزینه دادرسی.
2. مشخصات متقاضی: نام، نام خانوادگی، نام پدر، شماره ملی، آدرس و شغل متقاضی اعسار.
3. مشخصات شهود: برای هر شاهد، نام، نام خانوادگی، نام پدر، شماره ملی، آدرس و شغل به صورت کامل قید شود.
4. متن شهادت: شهود باید با ذکر سوگند شرعی، گواهی دهند که از وضعیت مالی و معیشتی متقاضی اطلاع کامل و کافی دارند و تأیید می کنند که وی به جز مستثنیات دین، هیچ مال و دارایی قابل دسترسی برای پرداخت هزینه های دادرسی ندارد و امرار معاش او به سختی صورت می گیرد. همچنین، باید نحوه اطلاع خود از وضعیت مالی متقاضی را نیز بیان کنند (مثال: همسایه هستند، همکار هستند و …)
5. امضاء و اثر انگشت: امضاء و اثر انگشت هر دو شاهد در ذیل شهادتنامه الزامی است.
6. تأیید دفترخانه اسناد رسمی/دادگاه: در برخی موارد، دادگاه ممکن است تأیید امضاهای شهود در دفترخانه اسناد رسمی یا حضور و شهادت آن ها در محضر دادگاه را ضروری بداند.

امکان دانلود نمونه دادخواست در قالب های Word و PDF:
(این بخش را نمی توانم مستقیماً در خروجی ارائه دهم، اما به عنوان راهنمایی برای پیاده سازی در وب سایت ذکر می شود. این متن به طور پیش فرض برای انتشار در وبسایت شخصی طراحی شده است و این امکان باید توسط صاحب سایت فراهم شود.)

نتیجه گیری

دعوای اعسار از هزینه دادرسی، سازوکاری بنیادین در نظام حقوقی ما است که هدف آن تضمین دسترسی همگان به عدالت، فارغ از توانایی های مالی آن هاست. این نهاد حقوقی، پلی است برای افرادی که به دلیل تنگدستی، ممکن است از احقاق حقوق مشروع خود باز بمانند. اما موفقیت در این دعوا، نیازمند آگاهی کامل از تمامی جزئیات قانونی و عملی آن است.

رعایت دقیق مراحل گام به گام، از ثبت نام در سامانه ثنا و تهیه دادخواست تا حضور مؤثر در جلسه رسیدگی، اهمیت بسزایی دارد. همچنین، ارائه مدارک کامل و مستند، از جمله صورت دقیق اموال و دارایی ها و شهادتنامه معتبر شهود، از ارکان اصلی اثبات اعسار محسوب می شود. صداقت در بیان وضعیت مالی و پرهیز از هرگونه پنهان کاری، نه تنها از نظر اخلاقی بلکه از جنبه قانونی نیز حیاتی است و عدم رعایت آن می تواند پیامدهای منفی جدی داشته باشد.

با توجه به ظرایف حقوقی و اهمیت بالای این دعوا در سرنوشت پرونده های اصلی، توصیه قاطع می شود که برای طرح و پیگیری دعوای اعسار از هزینه دادرسی، حتماً از مشاوره وکلای متخصص و کارشناسان حقوقی بهره مند شوید. این اقدام، شانس موفقیت شما را به طور چشمگیری افزایش داده و از بروز اشتباهات احتمالی که منجر به رد دعوا و تضییع حق می شود، جلوگیری خواهد کرد.