سرقت ادبی را تعریف کنید

سرقت ادبی یا پلیجریزم به استفاده از ایده متن یا کار دیگران بدون ذکر منبع و به نام خود اطلاق می‌شود. این عمل شامل برداشتن کلمات جملات ساختارها یا مفاهیم اصلی یک اثر و ارائه آن‌ها به گونه‌ای است که گویی متعلق به خود فرد است. در این مقاله به چیستی انواع پیامدها و روش‌های پیشگیری و تشخیص سرقت ادبی می‌پردازیم.

سرقت علمی که اغلب با سرقت ادبی هم‌پوشانی دارد به ویژه در حوزه‌های دانشگاهی و پژوهشی از اهمیت بالایی برخوردار است. این پدیده می‌تواند به صورت عمدی یا سهوی رخ دهد و نه تنها شامل کپی کردن مستقیم بلکه بازنویسی بدون ارجاع‌دهی مناسب و حتی استفاده از ایده‌های اصلی دیگران بدون اعتباردهی را نیز در بر می‌گیرد. درک دقیق این مفهوم و انواع آن برای حفظ اصالت اثر و رعایت حقوق مالکیت فکری ضروری است.

انواع سرقت ادبی

سرقت ادبی اشکال گوناگونی دارد که هر یک به نحوی به دستبرد فکری و استفاده نامشروع از کار دیگران مربوط می‌شود. شناخت این انواع به نویسندگان پژوهشگران و دانشجویان کمک می‌کند تا ناخواسته در دام آن نیفتند و همچنین بتوانند موارد سرقت را تشخیص دهند. این پدیده محدود به متن نیست و می‌تواند در ایده‌ها داده‌ها تصاویر و سایر اشکال محتوا نیز رخ دهد. دسته‌بندی انواع سرقت ادبی به درک بهتر پیچیدگی‌ها و ظرافت‌های آن کمک می‌کند.

سرقت مستقیم (Copy-Paste)

ساده‌ترین و آشکارترین نوع سرقت ادبی سرقت مستقیم یا Copy-Paste است. در این روش فرد بخش‌هایی از متن یا کل یک اثر را بدون هیچ‌گونه تغییری یا با تغییرات بسیار اندک عینا از منبع اصلی کپی کرده و آن را به نام خود منتشر می‌کند. این نوع سرقت به دلیل سهولت تشخیص یکی از پرخطرترین انواع محسوب می‌شود و به سرعت اعتبار فرد را زیر سوال می‌برد. حتی اگر منبع در جایی دیگر از متن (مثلاً در فهرست منابع) ذکر شده باشد اما بخش کپی شده در متن اصلی با علامت نقل‌قول یا ارجاع درون‌متنی مشخص نشود همچنان سرقت مستقیم رخ داده است. این عمل نقض صریح حقوق پدیدآورنده اصلی و اصول اخلاقی نگارش است.

بازنویسی بدون ارجاع‌دهی (Paraphrasing)

بازنویسی یا پارافریز به معنای بیان ایده یا اطلاعاتی از منبع دیگر با کلمات و ساختار جملات خود است. با این حال اگر این بازنویسی بدون ارجاع‌دهی صحیح به منبع اصلی انجام شود مصداق سرقت ادبی محسوب می‌گردد. مشکل زمانی رخ می‌دهد که فرد فقط کلمات را تغییر می‌دهد یا ترتیب جملات را جابجا می‌کند اما ساختار اصلی و ایده محوری عینا از منبع گرفته شده و منبع ذکر نمی‌شود. حتی اگر بخش عمده متن با کلمات خود فرد نوشته شده باشد اما ایده‌ها یا اطلاعات کلیدی بدون ارجاع مناسب آورده شوند سرقت ادبی بازنویسی رخ داده است. این نوع سرقت به دلیل پنهان‌کاری بیشتر نسبت به سرقت مستقیم گاهی دشوارتر تشخیص داده می‌شود.

سرقت ایده

سرقت ایده به معنای استفاده از مفهوم طرح یا نظریه اصلی یک فرد دیگر بدون اعتباردهی مناسب به اوست. این نوع سرقت ادبی می‌تواند پیچیده‌تر از سرقت متن باشد زیرا ایده‌ها به خودی خود فاقد حق تکثیر مستقیم هستند اما استفاده از آن‌ها بدون اشاره به پدیدآورنده اصلی نقض اصول اخلاقی و علمی محسوب می‌شود. مثلاً اگر پژوهشگری ایده‌ای نوآورانه را در یک سخنرانی یا پیش‌نویس مقاله مطرح کند و فرد دیگری بدون اشاره به او آن ایده را توسعه داده و به نام خود منتشر کند سرقت ایده رخ داده است. مرز بین الهام گرفتن و سرقت ایده ظریف است؛ در الهام ایده اولیه تنها جرقه‌ای برای خلق اثری جدید و کاملاً متفاوت است اما در سرقت ایده مفهوم اصلی بدون تغییر ماهوی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

سرقت ادبی از خود (Self-plagiarism)

سرقت ادبی از خود یا Self-plagiarism زمانی رخ می‌دهد که فرد بخش‌هایی از آثار قبلی منتشر شده خود را بدون ارجاع‌دهی مناسب در اثر جدیدی مورد استفاده قرار دهد. این عمل به ویژه در محیط‌های دانشگاهی و پژوهشی حائز اهمیت است زیرا هدف انتشار مقالات جدید ارائه پژوهش‌ها و نتایج تازه است. استفاده مجدد از متن یا داده‌های قبلی بدون ذکر منبع می‌تواند خواننده را گمراه کرده و این تصور را ایجاد کند که محتوای ارائه شده کاملاً جدید است. اگرچه فرد مالک اثر قبلی است اما در زمینه انتشار علمی هر اثر جدید باید دارای اصالت و نوآوری باشد. بنابراین حتی استفاده از کارهای خود فرد نیز نیازمند ارجاع‌دهی دقیق است تا شفافیت و صداقت علمی حفظ شود.

سرقت ادبی موزاییکی

سرقت ادبی موزاییکی یا Patchwork Plagiarism حالتی است که فرد بخش‌هایی از متن‌های مختلف را کپی کرده و با تغییرات جزئی جابجایی کلمات یا افزودن کلمات ربط آن‌ها را به هم متصل کرده و اثری جدید ایجاد می‌کند. در این نوع سرقت ممکن است از کلمات اصلی منبع استفاده شود اما با تغییراتی در ساختار جمله یا کلماتی از منابع مختلف برداشته شده و مانند قطعات یک پازل در کنار هم قرار گیرند. تشخیص این نوع سرقت می‌تواند دشوار باشد زیرا متن نهایی کاملاً مشابه هیچ یک از منابع اصلی نیست اما در واقع ترکیبی از بخش‌های کپی شده با تغییرات سطحی است. این روش تلاشی برای پنهان کردن سرقت مستقیم است.

پیامدهای سرقت ادبی

ارتکاب سرقت ادبی می‌تواند پیامدهای جدی و جبران‌ناپذیری برای فرد در پی داشته باشد. این پیامدها تنها محدود به حوزه علمی و دانشگاهی نیستند بلکه می‌توانند ابعاد حرفه‌ای شخصی و حتی حقوقی پیدا کنند. درک این پیامدها اهمیت رعایت اصول اخلاقی و حرفه‌ای در تولید محتوا و پژوهش را دوچندان می‌کند و به عنوان یک عامل بازدارنده عمل می‌نماید. این عواقب می‌تواند از دست دادن اعتبار تا مجازات‌های قانونی سنگین را شامل شود.

تاثیرات منفی بر روی اعتبار شخصی و حرفه‌ای

یکی از مهم‌ترین پیامدهای سرقت ادبی آسیب به اعتبار شخصی و حرفه‌ای فرد است. در محیط‌های دانشگاهی یک دانشجو یا استاد متهم به سرقت ادبی ممکن است با اخراج تعلیق از دست دادن مدارک تحصیلی یا تنزل جایگاه علمی مواجه شود. در دنیای حرفه‌ای یک نویسنده روزنامه‌نگار یا محقق که مرتکب این عمل شده اعتماد مخاطبان همکاران و کارفرمایان خود را از دست می‌دهد. انتشار یک اثر سرقتی می‌تواند منجر به لغو قراردادها از دست دادن شغل و خدشه‌دار شدن شهرت فرد در جامعه شود. بازیابی اعتبار از دست رفته پس از اتهام سرقت ادبی بسیار دشوار و گاهی غیرممکن است و می‌تواند آینده حرفه‌ای فرد را تحت‌الشعاع قرار دهد.

پیامدهای حقوقی و قانونی

سرقت ادبی در بسیاری از موارد می‌تواند پیامدهای حقوقی و قانونی نیز داشته باشد. اگر اثر سرقتی تحت قوانین حق تکثیر (کپی‌رایت) محافظت شده باشد فرد سارق ممکن است با شکایت صاحب اثر و پرداخت غرامت‌های سنگین مواجه شود. قوانین کشورهای مختلف مجازات‌های متفاوتی برای نقض حق تکثیر و سرقت ادبی در نظر گرفته‌اند که می‌تواند شامل جریمه نقدی و حتی حبس باشد. در ایران نیز طبق قانون حمایت از حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان استفاده غیرمجاز و انتشار اثر دیگران به نام خود جرم تلقی شده و می‌تواند مجازات حبس در پی داشته باشد. این پیامدها نشان‌دهنده جدی بودن سرقت ادبی از دیدگاه قانون است.

حذف و رد مقالات در مجلات علمی

برای پژوهشگران و دانشگاهیان یکی از رایج‌ترین پیامدهای سرقت ادبی رد شدن مقاله یا حذف آن از مجلات علمی معتبر است. مجلات علمی پیش از پذیرش مقالات آن‌ها را با استفاده از نرم‌افزارهای تشخیص سرقت ادبی بررسی می‌کنند. در صورت مشاهده درصد مشابهت بالا یا شواهد دیگر از سرقت مقاله بدون هیچ‌گونه اغماضی رد می‌شود. حتی اگر مقاله پس از چاپ مشخص شود که حاوی سرقت ادبی است مجله حق دارد آن را پس گرفته و از سوابق انتشار خود حذف کند. این موضوع نه تنها تلاش‌های پژوهشگر را بی‌اثر می‌کند بلکه می‌تواند نام او را در لیست سیاه مجلات قرار داده و فرصت‌های آتی برای انتشار را نیز سلب نماید.

پیشگیری از سرقت ادبی

پیشگیری از سرقت ادبی نیازمند آگاهی دقت و رعایت اصول اخلاقی در فرآیند نگارش و پژوهش است. با اتخاذ رویکردهای صحیح و استفاده از ابزارهای موجود می‌توان خطر ارتکاب این عمل چه به صورت عمدی و چه سهوی را به حداقل رساند. اقدامات پیشگیرانه نه تنها به حفظ اصالت اثر کمک می‌کنند بلکه فرآیند یادگیری و پژوهش را نیز تقویت می‌نمایند. تمرکز بر این اقدامات می‌تواند به ایجاد فرهنگ صداقت علمی و حرفه‌ای منجر شود.

آموزش و آگاهی

اولین گام در پیشگیری از سرقت ادبی آموزش و افزایش آگاهی درباره چیستی انواع و پیامدهای آن است. بسیاری از موارد سرقت ادبی به ویژه در میان دانشجویان ناشی از عدم شناخت کافی از قوانین و اصول مربوط به ارجاع‌دهی و بازنویسی صحیح است. دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی نقش مهمی در ارائه کارگاه‌ها و منابع آموزشی در این زمینه دارند. نویسندگان و پژوهشگران نیز باید همواره دانش خود را درباره روش‌های صحیح استفاده از منابع و استانداردهای اخلاقی به‌روز نگه دارند. درک تفاوت میان الهام بازنویسی و سرقت ادبی از طریق آموزش صحیح امکان‌پذیر است.

ارجاع‌دهی صحیح

یکی از موثرترین روش‌ها برای پیشگیری از سرقت ادبی ارجاع‌دهی دقیق و صحیح به تمامی منابعی است که از آن‌ها استفاده می‌شود. هرگاه ایده‌ای اطلاعاتی آماری تصویری یا حتی یک عبارت خاص از منبع دیگری برداشت می‌شود باید با استفاده از سبک‌های استاندارد ارجاع‌دهی (مانند APA MLA شیکاگو و…) به منبع اصلی اشاره کرد. این ارجاع‌دهی شامل ذکر منبع در متن اصلی و همچنین ارائه جزئیات کامل منبع در فهرست منابع یا پانویس‌ها در پایان اثر است. استفاده از علامت نقل‌قول برای بخش‌هایی که عیناً کپی شده‌اند نیز الزامی است. ارجاع‌دهی صحیح نشان‌دهنده احترام به حقوق پدیدآورندگان اصلی و شفافیت در ارائه اطلاعات است.

ابزارهای تشخیص سرقت ادبی

استفاده از ابزارهای تشخیص سرقت ادبی نه تنها برای شناسایی موارد سرقت پس از نگارش بلکه به عنوان یک ابزار پیشگیرانه نیز مفید است. نویسندگان می‌توانند قبل از ارسال اثر خود برای انتشار یا ارائه متن خود را از طریق این نرم‌افزارها بررسی کنند تا درصد مشابهت آن با منابع موجود در پایگاه داده‌های وسیع این ابزارها مشخص شود. این کار به آن‌ها کمک می‌کند تا بخش‌هایی که نیازمند بازنویسی یا ارجاع‌دهی دقیق‌تر هستند را شناسایی و اصلاح کنند. استفاده از این ابزارها به نویسنده اطمینان می‌دهد که اثرش از نظر سرقت ادبی پاک است و استانداردهای لازم را رعایت کرده است.

تشخیص سرقت ادبی

تشخیص سرقت ادبی به ویژه در انواع پیچیده‌تر مانند سرقت موزاییکی یا بازنویسی بدون ارجاع می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. با این حال روش‌ها و ابزارهای مختلفی برای شناسایی موارد سرقت ادبی وجود دارد که به بررسی شباهت‌های متنی و ساختاری میان یک اثر و منابع موجود می‌پردازند. این فرآیند برای حفظ اصالت آثار علمی ادبی و سایر محتواها حیاتی است و توسط موسسات آموزشی مجلات ناشران و سازمان‌ها به کار گرفته می‌شود.

ابزارهای تشخیص سرقت ادبی

امروزه نرم‌افزارها و ابزارهای آنلاین متعددی برای تشخیص سرقت ادبی توسعه یافته‌اند. این ابزارها با الگوریتم‌های پیشرفته متن ارسالی را با حجم عظیمی از منابع موجود شامل مقالات علمی کتاب‌ها پایان‌نامه‌ها محتوای وبسایت‌ها و آثار قبلی موجود در پایگاه داده خود مقایسه می‌کنند. برخی از این ابزارها مانند iThenticate و Turnitin به طور خاص در محیط‌های دانشگاهی و انتشاراتی معتبر کاربرد دارند در حالی که ابزارهای دیگری نیز با قابلیت‌ها و دقت‌های متفاوت وجود دارند. انتخاب ابزار مناسب بستگی به نیاز و حساسیت مورد نظر دارد اما ابزارهای معتبر معمولاً نیازمند پرداخت هزینه هستند و دقت بالاتری دارند.

نحوه عملکرد نرم افزارها

نرم‌افزارهای تشخیص سرقت ادبی معمولاً با تقسیم متن ارسالی به بخش‌های کوچک‌تر (عبارات یا جملات) و جستجو برای یافتن تطابق یا شباهت بالا در پایگاه داده‌های خود و منابع آنلاین عمل می‌کنند. این نرم‌افزارها درصد مشابهت متن ارسالی با منابع دیگر را محاسبه کرده و گزارشی ارائه می‌دهند که در آن بخش‌های مشابه هایلایت شده و منبع اصلی آن‌ها مشخص شده است. این گزارش به کاربر امکان می‌دهد تا بخش‌های مشکوک را بررسی کرده و در صورت لزوم اصلاحات لازم را انجام دهد. دقت این نرم‌افزارها به وسعت پایگاه داده پیچیدگی الگوریتم‌های مقایسه و توانایی آن‌ها در تشخیص بازنویسی‌های هوشمندانه بستگی دارد.

معرفی نرم افزار آی ثنتیکیت (iThenticate)

آی ثنتیکیت (iThenticate) یکی از معتبرترین و پرکاربردترین نرم‌افزارهای تشخیص سرقت ادبی در جهان است به ویژه در حوزه انتشارات علمی و دانشگاهی. این نرم‌افزار توسط ناشران بزرگ موسسات تحقیقاتی و دانشگاه‌ها برای بررسی اصالت مقالات پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها پیش از انتشار یا پذیرش مورد استفاده قرار می‌گیرد. پایگاه داده iThenticate شامل میلیون‌ها مقاله منتشر شده کتاب گزارش و محتوای وب است. دقت بالای این نرم‌افزار در شناسایی شباهت‌های متنی حتی در موارد بازنویسی یا سرقت موزاییکی آن را به ابزاری قابل اعتماد برای حفظ استانداردهای بالای انتشارات علمی تبدیل کرده است.

مجازات سرقت ادبی

مجازات سرقت ادبی بسته به نوع سرقت حوزه وقوع (علمی حرفه‌ای هنری) قوانین کشور و نهاد مربوطه متفاوت است. در محیط‌های دانشگاهی مجازات‌ها می‌تواند از کسر نمره مردودی در درس یا پایان‌نامه تعلیق از تحصیل تا اخراج دائم از دانشگاه را شامل شود. برای اساتید و پژوهشگران ممکن است منجر به از دست دادن سمت عدم ترفیع لغو گرنت‌های تحقیقاتی و محرومیت از انتشار در مجلات معتبر گردد. در حوزه حرفه‌ای عواقب می‌تواند شامل اخراج از کار از دست دادن اعتبار حرفه‌ای و مشکلات در یافتن شغل آینده باشد. از نظر قانونی همانطور که پیش‌تر اشاره شد در صورت نقض حق تکثیر فرد ممکن است با جریمه‌های نقدی سنگین و حتی مجازات حبس روبرو شود. شدت مجازات‌ها معمولاً با میزان و عمدی بودن سرقت ادبی ارتباط مستقیم دارد.

چه مقدار سرقت ادبی قابل قبول است؟

هیچ مقدار سرقت ادبی قابل قبول نیست. هرگونه استفاده از کار دیگران بدون ارجاع‌دهی مناسب حتی به میزان کم مصداق سرقت ادبی است. هدف حفظ اصالت اثر و اعتباردهی به پدیدآورنده اصلی است.

آیا میتوان به نرم افزار های رایگان تشخیص سرقت ادبی اعتماد کرد؟

نرم‌افزارهای رایگان معمولاً دقت کمتری دارند و ممکن است پایگاه داده‌های آن‌ها محدود باشد. همچنین برخی از آن‌ها ممکن است اطلاعات وارد شده را ذخیره کرده و حریم خصوصی کاربر را نقض کنند. برای بررسی‌های حساس استفاده از ابزارهای معتبر توصیه می‌شود.

عکس فیلم و موسیقی چطور؟

سرقت ادبی تنها محدود به متن نیست و شامل استفاده از هرگونه اثر هنری تصویری صوتی یا ویدئویی دیگران بدون اجازه و ارجاع‌دهی مناسب نیز می‌شود. این موارد نیز تحت قوانین حق تکثیر و اخلاق حرفه‌ای مورد حمایت قرار دارند.

مجلات علمی در مورد سرقت ادبی چگونه رفتار میکنند؟

مجلات علمی نسبت به سرقت ادبی بسیار سخت‌گیر هستند. آن‌ها معمولاً مقالات را قبل از داوری با نرم‌افزارهای تخصصی بررسی می‌کنند و در صورت تشخیص سرقت مقاله را رد کرده و ممکن است نام نویسنده را در لیست سیاه قرار دهند.

اگر درصد مشابهت متنی بیش از حد مجاز باشد چه کنیم؟

اگر گزارش مشابهت متنی بالا بود باید بخش‌های هایلایت شده را با دقت بررسی کنید. قسمت‌هایی که عیناً کپی شده‌اند باید با علامت نقل‌قول مشخص و ارجاع داده شوند. بخش‌هایی که بازنویسی شده‌اند اما مشابهت بالایی دارند باید مجدداً و با کلمات و ساختار خودتان بازنویسی شده و منبع آن‌ها ذکر شود.

نام دیگر سرقت ادبی چیست؟

سرقت ادبی با نام‌های دیگری مانند سرقت علمی دستبرد فکری یا در زبان انگلیسی Plagiarism و Plagiarizing نیز شناخته می‌شود. این اصطلاحات همگی به مفهوم استفاده نامشروع از آثار و ایده‌های دیگران بدون اعتباردهی اشاره دارند.

آیا واقعا ایده‌ها و کلمات را میتوان دزدید؟

بله از نظر اخلاقی و علمی استفاده از ایده‌ها و کلمات دیگران بدون ارجاع‌دهی مناسب نوعی دزدی محسوب می‌شود. اگرچه ایده‌ها به تنهایی ممکن است تحت حق تکثیر نباشند اما استفاده از آن‌ها بدون اعتباردهی نقض حقوق معنوی و اخلاق حرفه‌ای است.