حکم استفاده از شیشه شراب

استفاده مجدد از ظروفی که پیش تر محتوای شراب بوده اند، پس از تطهیر کامل شرعی، در فقه شیعه جایز است. این حکم مشروط به زوال عین نجاست و آثار آن و همچنین عدم ترویج فرهنگ شراب خواری است. طهارت ظروف نجس شده از اهمیت بالایی برخوردار است که در این مقاله به تفصیل و با استناد به فتاوای مراجع عظام تقلید بررسی خواهد شد.

طهارت و پاکیزگی، از ارکان اساسی و مبانی عمیق در مکتب اسلام به شمار می رود. این مفهوم تنها به پاکیزگی ظاهری محدود نمی شود، بلکه شامل پاکی باطن، روح و جسم نیز هست و در تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان جایگاهی ویژه دارد. در میان احکام مربوط به طهارت، مسئله نجاسات و چگونگی رفع آن ها، از حساسیت و دقت خاصی برخوردار است. شراب به عنوان یکی از نجاسات شرعی و از محرمات کبیره، نه تنها نوشیدنش حرام است، بلکه هر آنچه با آن در تماس قرار گیرد و رطوبت مسری داشته باشد، نجس می گردد. از این رو، ظروفی که برای نگهداری یا نوشیدن شراب به کار رفته اند، حکم نجاست پیدا می کنند و استفاده مجدد از آن ها، مستلزم تطهیر شرعی است. این مقاله به صورت جامع و مستند، به بررسی حکم شرعی استفاده از شیشه شراب پس از تطهیر، روش های صحیح تطهیر این ظروف از دیدگاه مراجع عظام تقلید و پاسخ به ابهامات رایج در این زمینه می پردازد تا راهنمایی مطمئن برای مقلدان باشد.

شراب از منظر فقه شیعه: نجاست و حرمت ذاتی

شراب در فقه شیعه، نه تنها نوشیدنش به شدت حرام است، بلکه از جمله عین نجاسات محسوب می شود. مفهوم عین نجس به این معناست که خود ماده شراب، ذاتاً نجس است و نه تنها تماس با آن، بلکه هرگونه بهره برداری از آن در امور حلال ممنوع می باشد. حرمت شراب ریشه در آیات صریح قرآن کریم و روایات متعدد از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) دارد. قرآن کریم در آیاتی مانند آیه ۹۰ سوره مائده، شراب را رجس (پلید) و عمل شیطان می خواند و از آن نهی می کند.

این حرمت و نجاست ذاتی، بر ظروف و لوازمی که با شراب در تماس باشند نیز سرایت می کند. هر ظرفی که شراب در آن ریخته شود، نجس شده و تا زمانی که به طور شرعی تطهیر نشود، استفاده از آن برای امور طاهر، مانند نگهداری آب یا غذای حلال، جایز نیست. دلیل این سخت گیری در احکام مربوط به شراب، فراتر از مسائل بهداشتی است و ابعاد اخلاقی، اجتماعی و معنوی گسترده ای دارد. اسلام با تحریم شراب، به دنبال صیانت از عقل انسان به عنوان برترین موهبت الهی، حفظ سلامت جسم و روان، تقویت بنیان خانواده و جلوگیری از فساد و تباهی در جامعه است. بنابراین، توجه به احکام مربوط به شراب، از جمله حکم استفاده از شیشه شراب پس از تطهیر، نشان دهنده عمق و جامعیت شریعت اسلام در تمامی زوایای زندگی بشر است.

حکم کلی استفاده از شیشه شراب پس از تطهیر کامل

بر اساس اصول فقه شیعه، هر شیء نجسی که قابلیت تطهیر داشته باشد و عین نجاست (یعنی خود ماده نجس) و آثار آن (مانند رنگ و بو) از آن زائل گردد، پاک شده و حکم طاهر را پیدا می کند. این اصل شامل شیشه و ظروف نجس شده با شراب نیز می شود. پس از انجام مراحل تطهیر شرعی به طور کامل، شیشه شراب پاک شده و استفاده از آن برای نگهداری یا مصرف مایعات و غذاهای حلال، از نظر شرعی بلامانع است. این حکم بر مبنای قاعده الماءُ یُطهِّرُ النجسَ (آب، نجس را پاک می کند) استوار است.

با این حال، یک شرط مهم در مورد حکم استفاده از شیشه شراب تطهیر شده وجود دارد که نباید از آن غفلت کرد: عدم ترویج فرهنگ شراب خواری یا ایجاد شائبه. این بدان معناست که اگر استفاده از شیشه شراب حتی پس از تطهیر کامل، در محیطی یا به گونه ای باشد که در اذهان عمومی یا در میان افرادی که از پیشینه ظرف بی خبرند، این گمان را ایجاد کند که فرد مشغول شراب خواری است یا به نوعی به ترویج این فرهنگ کمک می کند، در این صورت باید از آن اجتناب کرد. به عنوان مثال، استفاده از شیشه های خاص و شناخته شده ای که صرفاً برای شراب تولید می شوند، در مجالس عمومی یا در معرض دید دیگران، می تواند مصداق ایجاد شائبه باشد.

اصل اساسی در فقه شیعه این است که پس از تطهیر کامل و زوال عین نجاست و آثار آن، هر ظرفی که با شراب نجس شده بود، پاک می گردد و استفاده از آن برای مایعات حلال جایز است، مگر آنکه منجر به ترویج فرهنگ شراب خواری یا ایجاد شائبه شود.

تفاوت میان حرام بودن و نجس بودن در این بحث بسیار حائز اهمیت است. شراب به خودی خود هم حرام است (نوشیدن آن ممنوع) و هم نجس (ذاتاً ناپاک است). اما ظرفی که با شراب نجس شده است، فقط نجس است، نه حرام. وقتی ظرف تطهیر می شود، نجاست آن برطرف می گردد و از این رو، استفاده از آن دیگر حرام نیست، چرا که مبرّی از حکم نجاست شده است. بنابراین، مادامی که عین نجاست و آثار آن از بین رفته باشد و شائبه ترویج گناه نیز مطرح نباشد، استفاده از شیشه شراب برای نگهداری آب یا سایر نوشیدنی های حلال، از نظر شرعی مجاز خواهد بود.

روش های تفصیلی تطهیر شیشه شراب از دیدگاه مراجع عظام تقلید

تطهیر ظروف نجس شده با شراب، از جمله مواردی است که دقت در انجام آن از اهمیت بالایی برخوردار است. اسلام برای پاک کردن نجاسات، روش های مشخصی را تعیین کرده است که بسته به نوع آب مورد استفاده (آب کر و جاری یا آب قلیل) و همچنین فتوای مرجع تقلید، تفاوت هایی در تعداد دفعات شستشو یا نحوه انجام آن وجود دارد. در ادامه به تفصیل این روش ها از دیدگاه مراجع عظام تقلید پرداخته می شود.

تطهیر با آب کُر و جاری

آب کُر به آبی گفته می شود که حجم آن به اندازه معینی برسد (تقریباً 377 کیلوگرم یا 384 لیتر). آب جاری نیز آبی است که از زمین می جوشد و جریان دارد، مانند آب چشمه، قنات یا رودخانه، و حتی اگر حجمش کمتر از کر باشد، حکم آب کر را دارد. آب لوله کشی شهری که به منبع کر متصل است نیز حکم آب کر را دارد.

در تطهیر با آب کُر و جاری، اصلی ترین شرط، زوال عین نجاست است. یعنی هرگونه اثر ظاهری از شراب (رنگ، بو یا ذرات باقی مانده) باید قبل یا حین شستشو از بین برود. پس از زوال عین نجاست، ظروف نجس با شراب، به شرح زیر تطهیر می شوند:

• آیت الله خامنه ای، امام خمینی، آیت الله نوری همدانی، آیت الله مکارم شیرازی، آیت الله بهجت (ره)، آیت الله گلپایگانی (ره)، آیت الله صافی گلپایگانی (ره):

  این مراجع معتقدند که با آب کُر یا جاری، یک مرتبه آب کشیدن ظرف نجس کافی است و ظرف پاک می شود. به عبارت دیگر، کافی است که آب کر یا جاری به تمام نقاط نجس ظرف برسد و عین نجاست نیز زائل شده باشد.

• آیت الله سیستانی، آیت الله وحید خراسانی، آیت الله زنجانی:

  این مراجع احتیاطاً یا فتوایاً قائل به سه مرتبه آب کشیدن هستند. به این معنا که برای اطمینان از طهارت کامل، باید ظرف نجس شده را سه بار در آب کُر یا جاری فرو برد و خارج کرد یا سه بار آب کُر/جاری را به تمام نقاط نجس آن رساند، به شرط آنکه در هر مرتبه عین نجاست زائل شده باشد.

در هر دو دیدگاه، تاکید بر لزوم زوال عین نجاست قبل یا همزمان با تطهیر است. اگر عین نجاست باقی بماند، حتی با چند بار آب کشیدن نیز ظرف پاک نخواهد شد.

تطهیر با آب قلیل

آب قلیل به آبی گفته می شود که حجم آن کمتر از کُر باشد و به منبع کر یا جاری نیز متصل نباشد، مانند آب موجود در پارچ یا ظرف کوچک. تطهیر با آب قلیل نسبت به آب کر و جاری، مستلزم دقت و تکرار بیشتری است، زیرا آب قلیل با ملاقات نجاست، خود نیز نجس می شود.

روش تطهیر با آب قلیل برای ظروف نجس شده با شراب، پس از زوال عین نجاست، به شرح زیر است:

• آیت الله خامنه ای:

  سه مرتبه شستشو با آب قلیل لازم است. در هر مرتبه باید آب را به تمام قسمت های نجس ظرف رساند و سپس آب غساله (آب نجس شده پس از شستشو) را از ظرف خارج کرد. ایشان تاکید دارند که بهتر است هفت مرتبه شسته شود که این استحباب است، نه وجوب.

• امام خمینی (ره)، آیت الله سیستانی، آیت الله وحید خراسانی، آیت الله زنجانی، آیت الله صافی گلپایگانی (ره)، آیت الله نوری همدانی، آیت الله فاضل لنکرانی (ره)، آیت الله گلپایگانی (ره):

  این مراجع نیز مانند آیت الله خامنه ای، سه مرتبه شستشو با آب قلیل را لازم می دانند و مستحب می دانند که هفت مرتبه شسته شود. در هر بار شستشو، آب قلیل باید به تمام سطح نجس ظرف برسد و آب غساله از آن خارج شود.

• آیت الله مکارم شیرازی:

  ایشان نیز سه مرتبه شستشو با آب قلیل را لازم می دانند، با این تفاوت که علاوه بر شستشو، توصیه می کنند که در هر بار شستشو، دست را در ظرف بمالند تا آب به تمام قسمت ها برسد و نجاست بهتر زائل شود. همچنین، مستحب است هفت مرتبه شسته شود.

• آیت الله بهجت (ره):

  فتوای ایشان بر این است که یک مرتبه شستشو با آب قلیل نیز کافی است، به شرط آنکه عین نجاست زائل شده باشد و آب غساله از ظرف خارج شود. البته ایشان نیز مستحب می دانند که سه مرتبه شسته شود تا اطمینان بیشتری حاصل گردد.

در تمام موارد تطهیر با آب قلیل، نکته کلیدی این است که در هر شستشو، آب غساله (آبی که با نجاست تماس پیدا کرده و برای تطهیر به کار رفته است) باید از ظرف خارج شود و مجدداً آب پاک برای شستشوی بعدی استفاده گردد. باقی ماندن آب غساله در ظرف، مانع از تحقق طهارت کامل است. این جزئیات نشان دهنده دقت و اهمیت فقه اسلامی در حفظ طهارت و پاکیزگی در زندگی مؤمنان است.

جدول مقایسه ای فتاوای مراجع در خصوص تطهیر شیشه شراب

در جدول زیر، فتاوای مراجع عظام تقلید در خصوص تعداد دفعات لازم برای تطهیر شیشه شراب با آب کُر و آب قلیل، به صورت خلاصه و مقایسه ای ارائه شده است. این جدول به منظور سهولت دسترسی و مقایسه سریع اطلاعات برای مخاطبان محترم طراحی گردیده است.

مرجع تقلید	تطهیر با آب کُر/جاری	تطهیر با آب قلیل	ملاحظات و نکات خاص
آیت الله خامنه ای	یک مرتبه (با زوال عین نجاست)	سه مرتبه (استحباب هفت مرتبه)	در آب قلیل، لزوم خروج آب غساله در هر مرتبه.
امام خمینی (ره)	یک مرتبه (با زوال عین نجاست)	سه مرتبه (استحباب هفت مرتبه)	در آب قلیل، لزوم خروج آب غساله در هر مرتبه.
آیت الله سیستانی	سه مرتبه	سه مرتبه (استحباب هفت مرتبه)	در هر دو حالت، لزوم خروج آب غساله در هر مرتبه.
آیت الله وحید خراسانی	سه مرتبه	سه مرتبه (استحباب هفت مرتبه)	در هر دو حالت، لزوم خروج آب غساله در هر مرتبه.
آیت الله زنجانی	سه مرتبه	سه مرتبه (استحباب هفت مرتبه)	در هر دو حالت، لزوم خروج آب غساله در هر مرتبه.
آیت الله صافی گلپایگانی (ره)	یک مرتبه (با زوال عین نجاست)	سه مرتبه (استحباب هفت مرتبه)	در آب قلیل، لزوم خروج آب غساله در هر مرتبه.
آیت الله نوری همدانی	یک مرتبه (با زوال عین نجاست)	سه مرتبه (استحباب هفت مرتبه)	در آب قلیل، لزوم خروج آب غساله در هر مرتبه.
آیت الله مکارم شیرازی	یک مرتبه (با زوال عین نجاست)	سه مرتبه (با مالیدن دست، استحباب هفت مرتبه)	در آب قلیل، توصیه به مالیدن دست در حین شستشو.
آیت الله بهجت (ره)	یک مرتبه (با زوال عین نجاست)	یک مرتبه (استحباب سه مرتبه)	در آب قلیل، لزوم خروج آب غساله. کمترین تعداد دفعات شستشو در آب قلیل.
آیت الله گلپایگانی (ره)	یک مرتبه (با زوال عین نجاست)	سه مرتبه (استحباب هفت مرتبه)	در آب قلیل، لزوم خروج آب غساله در هر مرتبه.
آیت الله فاضل لنکرانی (ره)	یک مرتبه (با زوال عین نجاست)	سه مرتبه (استحباب هفت مرتبه)	در آب قلیل، لزوم خروج آب غساله در هر مرتبه.

این جدول خلاصه ای از نظرات کلی مراجع است و برای هر مورد خاص، توصیه می شود به رساله عملیه مرجع تقلید خود مراجعه شود. نکته مشترک و حیاتی در تمام فتاوا، شرط «زوال عین نجاست» است؛ به این معنی که هیچ اثر ظاهری از شراب (مانند رنگ، بو یا ذرات) نباید در ظرف باقی بماند.

پرسش های متداول و ابهامات رایج درباره حکم استفاده از شیشه شراب

در زمینه تطهیر و استفاده از ظروف نجس شده با شراب، سوالات و ابهامات متعددی ممکن است برای افراد پیش بیاید. در این بخش به برخی از پرتکرارترین این پرسش ها و پاسخ های آن ها از منظر فقه شیعه می پردازیم تا clarity بیشتری در این زمینه فراهم شود.

آیا برای تطهیر شیشه شراب، نیاز به مواد شوینده خاصی است؟

خیر، از نظر شرعی، برای تطهیر ظروف نجس شده با شراب، هیچ نیازی به استفاده از مواد شوینده خاصی مانند صابون، مایع ظرفشویی یا مواد ضدعفونی کننده شیمیایی نیست. تنها چیزی که برای رفع نجاست لازم است، آب پاک است که مطابق با احکام شرعی (آب کُر، جاری یا قلیل) مورد استفاده قرار گیرد. مواد شوینده ممکن است برای پاکیزگی ظاهری و از بین بردن بوی غیرشرعی (نه نجاستی) یا لکه های فیزیکی مفید باشند، اما برای تحقق طهارت شرعی، تنها آب کفایت می کند. مهم این است که عین نجاست و آثار آن (رنگ و بو) به طور کامل از بین برود.

اگر شیشه شراب را بدون تطهیر برای آب استفاده کنیم، حکم چیست؟

اگر شیشه یا ظرفی که با شراب نجس شده، بدون انجام مراحل صحیح تطهیر، برای نگهداری یا نوشیدن آب یا هر مایع حلال دیگری استفاده شود، آن مایع نیز نجس می گردد. نوشیدن یا مصرف مایعاتی که نجس شده اند، از نظر شرعی حرام است. این حکم به دلیل سرایت نجاست از ظرف به محتوای آن است و زنجیره ای از نجاسات را ایجاد می کند. بنابراین، بسیار ضروری است که قبل از هرگونه استفاده از چنین ظروفی، از تطهیر کامل شرعی آن ها اطمینان حاصل شود.

آیا نوع شیشه (مثلاً کریستال، پلاستیک) در حکم تطهیر تفاوتی دارد؟

خیر، نوع ماده ای که ظرف از آن ساخته شده است (مانند شیشه معمولی، کریستال، پلاستیک، سرامیک یا فلز) در حکم و نحوه تطهیر آن تفاوتی ایجاد نمی کند. مادامی که ماده ظرف جاذب رطوبت نباشد (مانند پارچه یا چوب خام که عمق نجاست را جذب می کنند)، حکم تطهیر برای همه آن ها یکسان است. شیشه و پلاستیک و فلز، غیرجاذب نجاست هستند و به همین دلیل، با همان روش های گفته شده (یک یا سه مرتبه شستشو با آب کُر/جاری و سه مرتبه با آب قلیل) تطهیر می شوند.

اگر عین نجاست (بوی شراب، رنگ شراب) از بین نرود، حکم چیست؟

همانطور که قبلاً اشاره شد، شرط اساسی برای تحقق طهارت، زوال عین نجاست است. این بدان معناست که هرگونه رنگ، بو یا ذرات مادی شراب باید به طور کامل از بین برود. اگر پس از شستشو، هنوز بوی شراب یا رنگ آن در ظرف باقی مانده باشد، ظرف همچنان نجس محسوب می شود، حتی اگر چندین بار با آب شسته شده باشد. در این موارد، باید تلاش بیشتری برای از بین بردن آثار باقی مانده انجام شود. البته منظور از زوال بو یا رنگ، از بین رفتن هرگونه حس بو یا رنگ است و نه لزوماً بوی مطبوع یا رنگی که از ماهیت ظرف نیست و در گذشته به واسطه نجاست ایجاد شده بود. اگر رنگ و بوی نجاست باقی مانده باشد و با شستشو رفع نشود ولی عرفاً به آن عین نجاست گفته نشود، طاهر است.

آیا نگهداری صرف شیشه شراب (قبل از تطهیر) در منزل حرام است؟

نگهداری صرف یک شیشه که قبلاً محتوای شراب بوده و هنوز تطهیر نشده است، در منزل، فی نفسه حرام نیست. حرمت و نجاست شراب به خود مایع آن برمی گردد. داشتن ظرف نجس، تا زمانی که منجر به استفاده حرام یا تماس با طاهرات نشده و رعایت نجاست و طهارت به درستی صورت گیرد، اشکالی ندارد. اما اگر نگهداری این ظروف به قصد استفاده حرام از آن ها باشد، یا با هدف ترویج فرهنگ شراب خواری انجام شود، در آن صورت می تواند اشکال شرعی پیدا کند. در غیر این صورت، تنها لازم است که از تماس آن با اشیاء طاهر، به ویژه مواد غذایی و آشامیدنی، جلوگیری شود تا از سرایت نجاست پرهیز گردد.

تفاوت بین بطری و لیوان در احکام تطهیر وجود دارد؟

خیر، از نظر احکام شرعی مربوط به تطهیر، تفاوتی بین بطری (شیشه در بسته) و لیوان (ظرف باز برای نوشیدن) وجود ندارد. هر دو، ظروفی هستند که می توانند نجس شوند و پس از تطهیر شرعی، پاک می گردند. روش ها و تعداد دفعات شستشو که برای هر دو نوع آب (کُر و قلیل) ذکر شد، برای هر دوی آن ها صدق می کند. مهم نوع ماده ظرف و تماس آن با نجاست است، نه شکل و کاربرد خاص آن در حالت عادی.

نتیجه گیری و توصیه های نهایی

مسئله حکم استفاده از شیشه شراب پس از تطهیر، از جمله موضوعات فقهی مهمی است که با توجه به زندگی روزمره افراد و امکان برخورد با چنین ظروفی، نیازمند آگاهی دقیق شرعی است. بر اساس فتاوای مراجع عظام تقلید شیعه، اصل کلی بر این است که هر ظرفی که با شراب نجس شده و قابلیت تطهیر دارد، پس از زوال کامل عین نجاست و آثار آن (رنگ و بو)، پاک شده و استفاده از آن برای مایعات و غذاهای حلال، از نظر شرعی بلامانع است.

اما این جواز، با یک شرط اخلاقی و اجتماعی بسیار مهم همراه است: عدم ترویج فرهنگ شراب خواری یا ایجاد شائبه. مؤمن باید همواره از هر عملی که ممکن است در ذهن دیگران، حمایت یا ترویج گناه را تداعی کند، پرهیز نماید. این شرط نه تنها یک حکم فقهی، بلکه توصیه ای اخلاقی و اجتماعی برای حفظ سلامت فرهنگی جامعه اسلامی است.

در خصوص روش های تطهیر، مشاهده کردیم که بسته به نوع آب (کُر و جاری یا قلیل) و فتوای مرجع تقلید، تعداد دفعات شستشو متفاوت است. در آب کُر و جاری، اکثر مراجع یک مرتبه شستشو را کافی می دانند، در حالی که برخی دیگر سه مرتبه را لازم می دانند. با آب قلیل نیز، عموم مراجع سه مرتبه شستشو را واجب و هفت مرتبه را مستحب دانسته اند، با رعایت خروج آب غساله در هر مرحله. مهمترین نکته در همه این موارد، زوال عین نجاست است. این یعنی هرگونه بوی تند، رنگ یا ذرات شراب باید به کلی از بین برود.

در نهایت، برای هر مسلمان مکلف، عمل به فتوای مرجع تقلید خود، وظیفه ای شرعی است. در موارد شک و تردید، همواره احتیاط در امور شرعی و رجوع به منابع موثق، بهترین راهکار است. این مقاله تلاشی بود برای ارائه یک راهنمای جامع و مستند تا مؤمنان با اطمینان خاطر و رعایت کامل جوانب شرعی، زندگی خود را بر پایه طهارت و تقوا بنا نهند و در مسیر پاکی ظاهر و باطن قدم بردارند.

منابع و مآخذ

• توضیح المسائل ۱۶ مرجع، ج ۱، م ۱۵۳.
• امام خمینی (ره): تحریر الوسیله، مطهرات، الاول، م ۱ و ۲.
• آیت الله سیستانی، آیت الله نوری همدانی، آیت الله مکارم شیرازی، آیت الله فاضل لنکرانی (ره): عروة الوثقی، فی المطهرات، الماء، م ۷ و ۱۳.
• آیت الله وحید خراسانی: منهاج الصالحین، فی المطهرات، م ۴۶۰.
• آیت الله صافی گلپایگانی (ره)، آیت الله گلپایگانی (ره): هدایة العباد، مطهرات، م ۵۹۵ و ۵۹۶.
• آیت الله بهجت (ره): وسیلة النجاة، المطهرات، م ۵۶۹.